Ариех Нејер (Aryeh Neier)
Долго време ја бранев слободата на говорот за сите луѓе, дури и за оние кои изразуваат крајно ужасни ставови. Сепак, аплаудирав кога судот на Обединетите Нации го осуди српскиот политичар Војислав Шешељ на казна затвор од десет години за поттикнување воени злосторства со националистички говор во поранешна Југославија на почетокот на 90-тите години од дваесеттиот век.
Слободата на говор е основно човеково право. Токму затоа, кога бев извршен директор на Американската унија за граѓански слободи (АУГС) во 1977 година, јас го бранев тоа право за група луѓе кои се нарекуваа „Американски нацисти“, кои сакаа да одржат демонстрација во градот Скоки во Илиноис, каде живеат голем број луѓе кои го преживеале Холокаустот. Спорот кој се водеше заради ова заврши со неколку судски случаи, а АУГС ги доби сите случаи. На почетокот на таа битка, која поттикнуваше контроверзии со години по нејзиното завршување, некои луѓе аплаудираа на моето бранење на слободата на говорот, други пак на тоа гледаа со гадење. Сепак, ако денес се најдам во истата ситуација, јас без двоумење ќе го заземам истиот став.
Кога станува збор за случајот на Шешељ, пак, Комората за жалби на Меѓународниот резидуален механизам за кривични судови беше во право кога изрече обвинителна пресуда. Шешељ, кој бил претседател на Српската радикална партија, првично бил гонет за повеќе ултра-националистички говори кои ги одржал во време кога бил озлогласен поради обидите да испровоцира конфликт помеѓу Хрватите и Босанците.
Судската комора на Меѓународниот кривичен суд за поранешна Југославија на крај го ослободи Шешељ од обвиненијата. Апелацискиот суд ги поддржа одлуките на првостепениот суд за секое обвинение, освен за едно, во кое беше опфатен говор одржан на митинг во Хртковци на 6 мај 1992 година. Според судот, во тој говор Шешељ изјавил дека „нема место за Хрвати во Хртковци“, и ги повикал Србите кои биле во публиката „веднаш“ да „се ослободат од преостанатите Хрвати“ во тоа село и во околните области. Толпата реагирала со извикување „Хрвати, одете во Хрватска“ и „Ова е Србија“. Но во оваа ситуација, не била содржината на говорот што се издвоила како посебна. Напротив, Шешељ одржувал и други националистички говори кои содржеле исто толку омраза. Она што го издвоило говорот во Хртковци, според Апелацискиот суд, е фактот што етничка чистка следела кратко по говорот, „во контекст на присилба, малтретирање и заплашување“. Судот забележал дека Шешељ имал многу влијателна улога во неговата партија, некои дури и го гледале „како да е Бог“.
Контекстот исто така е она по кое се разликуваат говорот на Шешељ во Хртковци и планираниот митинг на „Американските нацисти“ во Скоки. Повторно, содржината на дадените говори би била подеднакво полна со омраза. Сепак, во Скоки повеќето луѓе кои би биле присутни на маршот ги презирале нацистите, па оттаму тие не биле во положба во која можат да присилат, малтретираат или да заплашат никого. Единствената закана за насилство била заканата за насилство врз самите нацисти, а таа закана, со предвременото известување за одржување на настанот, би била регулирана од страна на полицијата.
Всушност, откако нацистите го добија законското право да организираат марш во Скоки, тие ја преместија демонстрацијата во Чикаго. Тие веројатно и знаеја дека малкумината нивни поддржувачи би биле многу помалкубројни во споредба со бројот на контра-протестантите. Со други зборови, нацистите може и да беа премногу исплашени да го одржат маршот.
Разликата помеѓу содржината и контекстот била пресудна и во уште една значајна одлука за слободен говор во САД. Во случајот од 1969 година на Бранденбург против Охајо, Врховниот суд на САД ја поништил обвинителната пресуда на лидер на Ку Клакс Клан (ККК) кој бил обвинет за поддржување насилство за негово учество во собир на ККК, на кој што одржал провокативен говор. Пресудно тука, повторно, бил контекстот: Врховниот суд сметал дека обвинението за провоцирање насилство не било основано затоа што говорот не бил одржан во контекст во кој било веројатно непосредно да се случи насилство.
Затоа случаите Бранденбург, Шешељ и Скоки го поддржуваат истиот принцип: дека контекстот е најважен. Човек може да биде обвинет за иницирање на кривично дејствие, како што е присилна депортација или етничка чистка, во контекст во кој е веројатно тоа дејствие да се изврши веднаш потоа, од страна на членови на публиката. Ако тој ризик не е иминентен, пак, правото на слобода на говор мора да се почитува. Токму затоа, да земеме познат пример од претходна одлука на Врховниот суд, ако некој викне: „Пожар!“ во преполн театар, тогаш правото на слобода на говор на тоа лице воопшто не го заштитува од обвинение. Во празна сала, пак, кога нема опасност од стампедо, тоа не би се сметало за злосторство.
Конкретните последици од осудата на Шешељ ќе бидат ограничени. Земајќи предвид дека тој веќе минал 12 години во притвор пред судење, тој нема да оди повторно во затвор. А поради фактот што српскиот затвор не дозволува избран функционер да биде дел од влада откако тој бил осуден на казна затвор подолга од шест месеци, тој не би смеел да бара повторно да го заземе местото во Собранието на Србија, иако останува неизвесно дали Србија ќе го почитува својот закон.
И покрај тоа, преседанот што беше поставен со пресудата на Шешељ е важен, бидејќи со него се ограничува слободата на говорот во секое меѓународно право во време кога се провоцира и се извршува етничко чистење. Во Мијанмар, на пример, членовите на малцинството Рохингја брутално биле избркани од нивните села, со напади кои често се случувале набрзо по говори одржани од екстремистички будистички монаси кои се однесувале онака како што се однесувал Шешељ. Тие никогаш нема да бидат гонети за нивните зборови полни со омраза, но затоа што тие зборови биле кажани во контекст во кој заканата за незаконско дејствие била непосредно присутна, тие би можеле да бидат казнети без да се наруши нивното право на слобода на говор.
Ариех Нејер, почесен претседател на Фондациите за отворено општество и основач на „Хјуман рајтс воч“ (Human Rights Watch), е автор на The International Human Rights Movement: A History (Меѓународното движење за човекови права: Историски преглед).
Copyright: Project Syndicate, 2018.
www.project-syndicate.org
