Značajno veća zastupljenost kao izvora informacija i intervjuisanih osoba muškog uodnosu na ženski pol predstavlja kontinuiranu medijsku praksu u Srbiji koju beleži u svim sprovedenim analizama i medijskim monitorinzima od 1996. do poslednje 2022.
Podzastupljenost žena u javnoj sferi je fenomen kojem ne prestaje aktuelnost kako u postranzicionim zemljama Zapadnog Balkana gde spada i Srbija, tako i u razvijenom svetu.
Posebno je uočljiva nevidljivost žena kao izvora informacija u medijima bez obzira na to što u drugim oblastima javne sfere dobijaju sve više prostora kao ekspertkinje u određenim profesijama, tako i u političkom, kulturnom i sportskom životu pa bi bilo logično da su mnogo prisutnije kao izvori informacija u medijima.
Istovremeno žene jesu prisutne kao kreatorke informacija. Dakle nisu više retkost reporterke, urednice, medijske menadžerke, međutim to nije doprinele da kao izvor informacija budu jednako prisutne u sredstvima javnog informisanja kao i muškarci i to posebno u onim informativno-političkim programima televizija sa nacionalnom pokrivenošću koji su i najuticajniji za formiranje javnog mnjenja.
Ove tvrdnje potvrđuju kako domaća (Srbija), tako i međunarodna istraživanja koja se sprovode godinama na žalost bez većeg uticaja na uređivačke politike pošto aktuelna situacija beleži silazni trend.
Žene su zastupljene u informativnim medijima ali samo kao nosioci funkcija
Značajno veća zastupljenost kao izvora informacija i intervjuisanih osoba muškog uodnosu na ženski pol predstavlja kontinuiranu medijsku praksu u Srbiji koju beleži u svim sprovedenim analizama i medijskim monitorinzima od 1996. do poslednje 2022.
Istraživački tim Novosadske novinarske škole. To je odraz i dalje zastupljene neravnopravnosti polova u postranzicionom tradicionalističkom društvu, kako na vertikalnom (ženama nisu dostupne najviše pozicije u sektorima kojima se bave bez obzira na njihovu stručnost, sveprisutan je fenomen “staklenog plafona”), tako i na horizontalnom nivou (za iste poslove žene su potplaćene i imaju manju vidljivost u javnoj sferi).
Na prvi pogled se čini da su žene prisutne u javnom životu i da zauzimaju najviše pozicije poput predsednice vlade, ministarki na najvidljivijim pozicijama, menadžerki u bankama (Aik banka, Erate banka), trgovinskim lancima (Merkator), velikim korporacijama (Delta holding), IT (SAS) ali nisu vidljive u medijima kao izvori informacija i za medije relevantne sagovornice koje mogu da doprinesu formiranju javnog mnjenja o značajnim temama društvene prakse.
Iako su žene zastupljene u nižem i eventualno srednjem, retko i vrhunskom menadžmentu, u samim uprvljačkim strukturama u medijima nikada nisu doprinele poboljšanju rodnog balansa, niti su uticale da su sadržaji o ženskim pravima prisutniji u programima kako javnih servisa, tako i komercijalnih i kablovskih emitera.
Doduše predsednica vlade i samo jedna ili dve ministarke, iako ih ima u vladi više, stalno su na malim ekranima svih emitera u Srbiji. Samo stoga što su na mestima gde se donose odluke koje i tako i tako moraju biti zastupljene u medijima jer su od javnog interesa. Znači te akterke su medijski izvori informacija i intervjuisane osobe ne zato što su kompetentne, već stoga što su njihove “funkcije” od javnog značaja. Istovremeno one se nikada u svojim izjavama nisu zalagale za rodnu ravnopravnost i ženska prava.
Mediji, pokazuju rezultati mnogobrojnih monitoringa, ne samo da odslikavaju društvenu realnost u kojoj su ipak muškarci na najznačajnijim mestima donosilaca odluka i javno verifikovanih pojedinaca i pojedinki, nego dodatno i sami optrećeni stereotipima i predrasudama prednost u direktnom citiranju i intervjuisanju subjekata društvene prakse, bilo da su iz sveta politike, ekonomije, umetnosti, kulture, obrazovanja, sudstva, zdravstva, sporta, najradije daju muškarcima.
Poslednji monitoring koji je sproveo tim Novosadske novinarske škole, čije podatke koristimo u ovom tekstu, obuhvatio je oko 10000 minuta medijskog materijala uzorkovanog u avgustu i početkom septembra 2022. godine. Uzorak su činili jutarnji programi i centralne informativne emisije javnih servisas (RTV i RTS), komercijalnih pružalaca medijske usluge (B92, TV Happy, Pink TV, PRva TV) i kablovskih emitera sa snažno razvijenim informativnim programom N1 i NovaS.
Istraživački rezultati ukazuju silazni trend u prisutnosti žena kao izvora informacija
Istraživački rezultati mnogih istraživanja (na primer Novosadske novinarske škole od 1996 do danas. kao jednog od najrelevantnijih višegodišnjih međunarodnih istraživanja GMMP Who makes the news?) ukazuju silazni trend u prisutnosti žena kao izvora informacija uprkos uzlaznom trendu kada je reč o zastupljenosti žena na pozicijama reporterki ali i urednica i menadžerki u medijima. Nije se u praksi pokazao učinkovitim zalaganje Liberalnih feministkinja za jednaku prisutnost žena u društvu i to tako što bi žene zauzimale tradicionalne muške pozicije pa time dobijale i moć.
Liberalne feministkinje su smatrale da mediji treba da se menjaju tako što će objavljivati više portreta žena u netradicionalnim ulogama i izbegavati seksistički jezik, kao i zapošljavanjem više žena u medijskom sektoru.
Ova zalaganja liberalnih feministkinja kako bi se poboljšao dehumanizujući stil potpuno „maskuliziranih“ vesti zaista je u medijskoj sferi rezultirao zapošljavanjem velikog broja novinarki. Istovremeno rezultat njihovog zalaganja je bio, prema van Zonen (1994), da je u novinarskoj profesiji, koja je prestala da bude prestižno ekskluzivno muško boemsko zanimanje, došlo do smanjenja plata i statusne devalvacije profesije. Ono što je najzančajnije nije došlo do očekivanog povećanja uticaja novinarki na uređivačke politike medija u povećanju broja žena kao izvora informacija i intervjuisanih osoba.
Izvor: freepik.com
Isto se dogodilo i u Srbiji i beleže istraživanja čak silazni trend. Plate u medijskoj industriji su smanjene ulaskom velikog broja žena u profesiju, osim onih koje su katkad, opravdano a više neopravdano, postale brend televizije za koju rade, a istovremeno se nije povećao broj tema o ravnopravnosti polova, niti je broj intervjuisanih i direktno citiranih žena porastao. Naprotiv sve je manje žena koje se citiraju, osim ukoliko su nosioci fukcija (predsednica vlade, ministarka).
Javni servisi u Srbiji ne prepoznaju žene kao kredibilan izvor
Javni servisi Srbije koji po Zakonu o javnim medijskim servisima (2014) moraju da ostvaruju javni interes (član 7) i tako što će poštovati rodni balans ni izbliza se toga ne drže. U posmatranom periodu Radio-televizija Vojvodine u informativnom programu odnos muškaraca i žena je bio više od tri puta u korist muških subjekata (73% od ukupnog broja govornika), ženskih (19%). Sličan odnos zabeležen je i u Javnom servisu Srbije (RTS). Pol subjekta je bio znatno češće muški (72%). Ženski subjekti bili su tri puta manje zastupljeni (23%).
Mora se imati u vidu da je javni servis svojim posebnim položajem na medijskoj sceni u obavezi da, po modelu afirmativne akcije, teži ka rodnom balansu, a ne da, rukovodeći se trenutnim pozicioniranjem muškaraca u javnoj sferi, uzima kao osnovni parametar za izbor subjekata informacija od javnog značaja isključivo njihovo hijerarhijsko mesto u političkoj i javnoj sferi.
Žene na poziciji subjekta su bile prisutne po dva modela - ili su u pitanju bile žene kojima njihova funkcija obezbeđuje prostor u informativnoj emisiji, ili su to osobe iz tadicionalno ženskih polja javnog delovanja (obrazovanje, zdravstvo, kultura).
Osim predstavnica izvršne vlasti i premijerke, ženski subjekti najzastupljeniji su bili u medijskim jedinicama o zdravstvu i kulturi. Veliki broj stranih i međunarodnih subjekata pripadao je varijabli muški subjekt. Kako je razlika u zastupljenosti značajna u pitanju je nedvojbeno jasna namera emitera, iako se na prvi pogled može činiti da predstavlja tek trenutni odraz raspodela „snaga” u društvu.
Međutim ukoliko bi javni servis sledio akcione planove i strategije različitih ženskih platformi i drugih ženskih lobističkih grupa i nevladinih organizacija, kao i međunarodnih institucija imao bi dobar model kako da poveća učešće žena kao subjekata i u informativnim emisijama.
Komercijalni i kablovski emiteri zanemaraju princip rodne izbalansiranosti izvora informacija
Komercijalne teleizije sa nacionalnim pokrivanjem teritorije Srbije nemaju striktnu obavezu kao javni servisi da poštuju rodnu balansiranost izvora informacija što ne znači da bi to trebalo da bude deo svih uređivačkih politika u svakom modernom, demokratskom društvu. To nije slučaj prema rezultatima monitoringa iz avgusta i septembra 2022. Tako na primer televizija B92 potpuno zanemaruje rodni balans. Muški subjekti zastupljeniji su od ženskih i to više od tri puta (64%:19%).
Isti slučaj je i kod TV Happy. Muških subjekata je bilo više od polovine (59%), a ženskih 17%, ostalo su bili mešoviti ili neidentifikovani. Televizija Pink se i inače ne može smatrati uzornim emiterom tako i u pogledu rodnog balansa subjekta. Apsolutno dominantni su muškarci, 71% slučajeva, a žene su u ulozi subjekta bile samo u 21% slučajeva. Kada je reč o polu subjekata, po sličnoj praksi kao u prethodnim monitorinzima koje je NNŠ sprovodila, ali ipak nešto bolji odnos nego kod ostalih komercijalnih emitera u monitoringu iz 2022. TV Prva je u informativnim emisijama kao izvor informacija najviše citirala i intervjuisala muške aktere (61%), dok je ženskih bilo više nego duplo manje (28%).
Kablovske televizije koje akcenat stavljaju na informativni program (N1 i Novas) i smatraju se po odabiru tema i analitičkom novinarstvu uzornijim od ostalih emitera su takođe, kad je rod u pitanju, sledile obrazac komercijalnih pružalaca medijskih usluga. Tako da N1 u posmatranom periodu ima za izvor informacija i intervjuisane osobe 64% subjekata muškog pola, 25% ženskog, a Nova s čak 74% muškog, a 24% ženskog pola.
Značajno veća zastupljenost muškog u odnosu na ženski pol predstavlja, kao što je navedeno, kontinuiranu medijsku praksu zabeleženu u svim prethodno sprovedenim analizama i monitorinzima Novosadske novinarske škole od 1996. do 2022. Ona je odraz i dalje zastupljene neravnopravnosti polova u javnom diskursu, jer su na rukovodećim pozicijama, ali i pozicijama koje su primarni izvor informacija (državni predstavnici, učesnici u pregovorima, na međunarodnim događajima, i tome slično) najčešće osobe muškog pola.
Kako bi se jasnije odredila medijska praksa monitorovanih informativnih emisija, posebno je analizirana polna raznovrsnost prilikom odabira sagovornika/ca za intervju. Uočeno je da je rodni balans u tim slučajevima više zastupljen, te je odnos muških i ženskih sagovornika/ca u intervjuima u monitoringu iz 2022. bio 8:5. Dakle, iako opšta raspodela subjekata po polu govori u prilog izrazite neravnopravnosti, praksa koja je zavisila isključivo od medija ipak donekle pokazuje da je delimično vođeno računa o ravnomernijoj zastupljenosti oba pola.
To što je svuda u svetu slično nije utešno
Istini za volju ovo je u pravom smislu te reči opšteprisutni trend i po tome se mediji u Srbiji ne razlikuju puno od onih u svetu. Rezultati jednog od veoma kompetentnih longitudinalnih svetskih istraživanja upravo o tome svedoče. Reč je o istraživanju GMMP Who makes the news? koje se sprovodi u 116 zemalja u svetu već godinama.
Na primer u vreme pandemije Kovida 19 rezultati monitoringa štampe, radija i televizije pokazali su da se svega 22% žena pojavilo kao eksperti i to u medijima širom sveta kada je reč o političarkama, a 26% žena se pojavilo kao stručnjaci u oblasti nauke i zdravstvu, i to globalno posmatrano.
Kako do bolje prakse na prostoru Srbije ali prema GMMP predlozima i u celom svetu? Pa tako što je najpre veoma značajno postići javni konsenzus o potrebi veće vidljivosti žena u svakodnevnoj medijskoj praksi.
A to se može učiniti pre svega tako što će urednici i urednice razumeti i u praksi primeniti da ako postoje dva jednako validna izvora, uvek dati prednost ženama i učiniti barem toliko da se dosledno koristi rodno senzibilan jezik, ako on već ne postoji, u medijima jer će tako lakše ući i u javnu upotrebu.
Molimo pročitajte pravila pre komentarisanja ili preuzimanja Napomena: Stavovi i mišljenja izraženi u ovom članku su stavovi autora i ne odražavaju nužno stavove Instituta za komunikacijske studije ili donatora.
