Vještačka inteligencija može da doprinese generisanju dezinformacija ali u isto vrijeme može da ponudi potencijalna rješenja u borbi protiv njih.
Brzi napredak digitalnih tehnologija i vještačke inteligencije (AI) je u prethodnom periodu u potpunosti transformisao različite aspekte društvene svakodnevice, uključujući načine na koje se informacije proizvode, šire i konzumiraju. Pored svojih očiglednih prednosti, AI takođe kreira značajne izazove, posebno u oblasti dezinformacija.
Primjeri upotrebe vještačke inteligencije u cilju generisanja fake sadržaja već su vidljivi. U protekloj godini među popularnijim fake sadržajima koji su nastali uz pomoć vještačke inteligencije (najčešći alati za generisnje fotografija uz pomoć vještačke inteligencije su Dall-E, and Midjourney) su fotografija Pariza koji je prekriven smećem kao i fotografija Elona Maska koji šeta ruku pod ruku sa Mery Barrom inače šeficom General Elektrika glavnog Maskovog konkurenta. Nezaboravne su takođe fotografije papa Franje u balenciagi ili lažno hapšenje Donalda Trampa. Osim toga na domaćoj sceni se takođe pojavljuju fake sadržaji koji nastaju uz pomoć pametnih tehnologija. Recimo vještačko priznanje Elona Maska da je porijeklom iz Republike Srpske ili obraćanje Dodika u kojem poručuje da voli Bosnu i Hercegovinu samo su neki od primjera kako se savremene tehnologije mogu koristiti prije svega za generisanje satiričnih i zabavnih sadržaja.
U svakom slučaju izazovi koje vještačka inteligencija (AI) postavlja u oblasti dezinformacija su višestruki i složeni. Jedan od primarnih izazova u generisanju i širenju dezinformacija leži u lakoći sa kojom se može kreirati lažni sadržaj. AI algoritmi su u stanju da generišu slike, video i audio snimke realnog izgleda, što otežava razlučivanje između pravog i fabrikovanog sadržaja. Ovo zamagljivanje linija između stvarnog i lažnog sadržaja komplikuje napore da se efikasno identifikuje i ublaži širenje dezinformacija.
Osim toga Vještačka inteligencija omogućuje automatizaciju procesa stvaranja i širenja dezinformacija, što posljedično dovodi do bržeg i masovnijeg širenja lažnog sadržaja na internetu. Algoritmi mogu generisati velike količine dezinformacija u kratkom vremenskom periodu, što otežava efikasno reagovanje i suzbijanje širenja lažnih informacija. Još jedan od problema je taj što algoritmi mogu analizirati podatke o korisnicima i personalizovati dezinformacije kako bi bile što uvjerljivije i relevantnije za ciljane grupe korisnika. Ovo može rezultovati efikasnijim manipulacijama i povećanjem utjecaja dezinformacija na pojedince i društvo u cjelini, jer se prilagođavaju individualnim interesima i uvjerenjima korisnika.
Vještačka inteligencija u funkciji stvaranja tenzija u BiH
Jedan od događaja koji je obilježio prethodni period u BiH je poster koji je objavio Filozofski fakultet Sveučilišta u Mostaru a kojim se najavljuje ljetna škola iz oblasti politikologije pod nazivom Methodology of Political Science: New Issues and Trends. Na posteru je stilizovano prikazan jedan od najprepoznatljivijih simbola grada Stari most. Problem je u tome što su sa postera izostavljeni islamski vjerski objekti koji se u stvarnosti nalaze u blizini mosta, a njihovo mjesto na posteru su zauzeli neke druge građevine, koje podsjećaju na hrišćanske vjerske objekte, kojih, inače, nema u tom dijelu Mostara. Jedan dio javnosti I institucija osudio je objavljivanje ovog postera, tvrdeći da su islamski vjerski objekti namjerno izostavljeni kako bi se Stari most, ali i Mostar u cjelini prikazali kao dio hrvatske kulturne baštine. U tom smislu objavljeni plakat u očima kritičara predstavlja tendencioznu intepretaciju stvarnosti i namjerno stvaranje tenzija koje doprinosi produbljivanje postojećih razlika u ovom gradu.
Sa druge strane organizatori odgovaraju da je za sve kriva vještačka inteligencija jer je uz njenu pomoć kreiran poster. S tim u vezi organizatori smatraju da su količina i intenzitet negativnih reakcija reakcija koje su uslijedile nakon objavljivanja postera pretjerane i da predstavljaju udar na slobodu govora i mišljenja. S obzirom na veliki broj prijetnji kojim su organizatori bili izloženi, kao i govora mržnje koji je generisan nakon objavljivanja postera, događaj je otkazan.
Ovaj slučaj može da posluži kao slikoviti dokaz da vještačka inteligencija zapravo može stvoriti više problema nego koristi. U slučaju kontroverznog postera, slika koju je stvorila vještačka inteligencija izostavila je munare džamija i dodala objekte koje liče na crkvene tornjeve, čime se pogrešno predstavlja multikulturalni identitet grada. Dakle algoritmi vještačke inteligencije mogu namjerno ili nenamjerno, da ojačaju postojeće predrasude i narative koji izazivaju podjele. Lekcija koja se može naučiti iz ove situacija jeste da se vještačka inteligencija ne može i ne smije uzimati kao pouzdan mehanizam za generisanje informacija i sadržaja. Naime, algoritmi vještačke inteligencije nisu neutralni, već funkcionišu u skladu sa vrijednosnim stavovima, društvenim predrasudama i političkim idejama koje su učitane u sistem, što može doprinijeti perpetuiranjem postojećih društvenih nejednakosti i diskriminacije.
Algoritmi veštačke inteligencije, kao i svaka druga tehnologija koju je napravio čovjek, su inherentno pod uticajem pristrasnosti i stavova njihovih kreatora kao i baza podataka na kojima su vještačka inteligencija obučava. Recimo algoritmi za procjenu zaposlenika ili kandidata za posao mogu reflektovati patrijarhalne tendencije u radnom okruženju. Na primjer, ako se algoritam zasniva na istorijskim podacima o uspješnosti zaposlenika koji su favorizovali muške radnike, može doći do preferiranja muških kandidata prilikom zapošljavanja ili napredovanja. S tim u vezi “slike stvarnosti” sa kojima vještačka inteligencija raspolaže mogu dovesti do algoritamskih odluka koje održavaju stereotipe, pojačavaju dezinformacije ili marginalizuju određene glasove i perspektive.
Da bi se ublažili rizici od pristrasnosti i osiguralo da vještačka inteligencija služi javnom interesu, ključno je dati prioritet transparentnosti, odgovornosti i etičkom nadzoru u dizajnu, razvoju i primjeni AI sistema.
Izvor: freepik.com
Pored toga, stalni napori da se diversifikuju skupovi podataka koje algoritmi koriste, ublaži pristrasnost i promovišu algoritamska pravičnost su od suštinskog značaja za rješavanje inherentnih ograničenja vještačke inteligencije. Takođe, ne treba zaboraviti da su u krajnjoj liniji novinari i urednici ili u najširem smislu gatekeeperi oni koji su odgovoranni za sadržaje koji se objavljuju. U tom smislu oni su dužni da učine dodatni napor odnosno da verifikuju vjerodostojnost informacija i sadržaja koje generiše vještačka inteligencije prije nego što budu objavljene. Ovo je od posebne važnosti za podijeljena društva, kakvo je bh. društvo, gdje svaka pa i najobičnija objava može imati različite političke konotacije i biti povod za širenje mržnje i podizanje tenzija.
AI od problema do rješenja
Kao što smo vidjeli vještačka inteligencija može da doprinese generisanju dezinformacija ali u isto vrijeme može da ponudi potencijalna rješenja u borbi protiv njih. U tom smislu vještačka inteligencija se može koristiti kao alat za automatizovanu provjeru tačnosti određenih podataka poredeći ih sa dostupnim informacijama iz vjerodostojnih i pouzdanih baza podataka. Osim toga AI algoritmi mogu otkriti manipulisane slike, video snimke i audio zapise analizirajući vizuelne i audio karakteristike radi pronalaženja znakova manipulacije. Tehnike kao što su forenzika slike i analiza zasnovana na deep learning tehnikama mogu identifikovati manipulisane foografije, deepfake video sadržaje i druge oblike sintetičkih dezinformativnih i obmanjujućih sadržaja. Konačno AI sistemi za praćenje mogu u realnom vremenu pratiti nastanak i razvoj online trendova kako bi identifikovali potencijalne dezinformativne kampanje. Naime, ovi sistemi koriste algoritme mašinskog učenja za analizu vijesti, objava na društvenim mrežama i online diskusija radi otkrivanja znakova dezinformacija, omogućavajući organizacijama da preduzmu proaktivne mjere za suprotstavljanje lažnim informacijama.
Jedan do domaćih pozitivnih primjera koji može biti od koristi različitim akterima je Disinformation Toolkit koji je razvio Albani Associates u partnerstvu sa Mediacentrom iz Sarajeva. Disinformation Toolkit je višejezična aplikacija dostupna na desktopu i mobilnim uređajima. Ova aplikacija pruža alate i resurse za borbu protiv dezinformacija, uključujući objašnjenje ključnih termina vezanih za dezinformacije, uključujući razlike između pogrešnih informacija, dezinformacija, zlonamjernih informacija i lažnih vijesti.
Osim alata za borbu protiv dezinformacija, nudi i druge korisne resurse poput Quotexta, Diffcheckera, TinEyea. Quetext je aplikacija koja služi za analizu teksta sa ciljem otkrivanja plagijarizma odnosno ova aplikacija pomaže da se otkrije da li je prilikom kreiranja određenog tekstualnog sadržaja korištena vještačka inteligencija, što je korisno u cilju otkrivanja dezinformacija generisanih uz pomoć AI.
Diffchecker radi tako što ističe razlike između dva dijela teksta i omogućava korisnicima da brzo uoče promjene ili sličnosti. Veb lokacija takođe nudi niz drugih funkcija, uključujući mogućnost poređenja slika, PDF-ova, tabela i drugih tipova dokumenata. Konačno TinEye je alat koji pokazuje kada i gdje se fotografija prvi put pojavila na internetu. Takođe, korisni su i alati koji omogućavaju pretragu društvenih mreža, provjeru profila i korisničkih imena, kao što su namech_ch ili namechecker. Za analizu naloga na mreži “X” mogu se koristiti Accountanalysis, Truthnest ili Twitonomy.
Svi alati su vrlo korisni i namjenjeni su novinarima, medijskim radnicima i fakt-checkerima kako bi im olakšala proces identifikacije i suzbijanja dezinformacija. Pored toga Disinformation Toolkit nudi pristup mreži organizacija za provjeru činjenica i medijskih resursa, omogućavajući korisnicima da uporede informacije i provjere verodostojnost izvora. Koristeći alate i tehnologije zasnovane na veštačkoj inteligenciji, kao što su integrisani mehanizmi za proveru činjenica i mogućnosti praćenja društvenih medija, korisnici mogu tačno da verifikuju informacije i doprinesu očuvanju tačnosti činjenica u javnom diskursu. Kako AI nastavlja da se razvija, takvi alati će igrati sve važniju ulogu u zaštiti integriteta informacija i promovisanju transparentnosti u medijskom izveštavanju.
Borba protiv dezinformacija koje su generisane uz pomoć vještačke inteligencijom zahtjeva kolektivnu akciju različitih aktera (vlast, mediji, nevladine organizacije). U tom smislu mogu se prepoznati tri ključna pravca borbe. Prije svega važno je raditi na razvoju kvalitetnih i pouzdanih mehanizama za provjeru činjenica. Zatim paralelno sa tim važno je raditi na medijskom opismnjavanju mladih kako bi razumjeli prilike ali i opasnosti koje postoje u savremenoj medijatizovanoj stvarnosti, odnosno kako bi razvili određene mehanizme odbrane od dezinformacija.
Konačno jedan od imperativa je podizanje svijesti kod profesionalnih novinara ali i običnih korisnika o odgovornostima koje imaju za objavljivanje, preuzimanje i širenje sadržaja u online prostoru. Kroz usklađenu akciju u ove tri oblasti, dugoročno se može računati na pružanje sistemskog otpora prema štetnim efektima dezinformacija u AI okruženju.
Tekst je nastao u sklopu izdanja “Priča iz regije” kojeg provode Res Publica i Institut za komunikacijske studije, u suradnji s partnerima iz Crna Gora (PCNEN), Kosova (Sbunker), Srbije (Autonomija), Bosne i Hercegovine (Analiziraj.ba), i Albaniji (Exit News), u okviru projekta "Korišćenje novinarstva zasnovanog na činjenicama za podizanje svesti i suprotstavljanje dezinformacijama u medijskom prostoru" uz podršku Britanske ambasade u Skoplju.
Molimo pročitajte pravila pre komentarisanja ili preuzimanja Napomena: Stavovi i mišljenja izraženi u ovom članku su stavovi autora i ne odražavaju nužno stavove Instituta za komunikacijske studije ili donatora.
