Pljevljima prijeti černobilski scenario

Višedecenijski ekološki problemi u Pljevljima, opštini na sjeveru Crne Gore, uslovili su masovno odseljavanje dijela stanovništva, a onima koji su odlučili da ostanu da žive u ovom gradu – zdravlje je ugroženo. Ukoliko se uskoro nešto konkretnije ne preduzme, Pljevlja bi mogla postati balkanski Černobil.

„Nedavno sam od jednog mladog Pljevljaka u 'dijaspori', a znamo gdje je pljevaljska dijaspora najbrojnija (u Podgorici i eventualno primorskim gradovima), na pitanje posjećuje li Pljevlja, dobio jedan tužan odgovor. Rekao mi je: 'Idem baš rijetko, nemam neku želju, a kad odem poslije tri dana shvatim zašto nemam želju da se vraćam i zašto sam otišao iz Pljevalja'“, kaže za ResPublicu sagovornik koji je želio da ostane anoniman. On je takođe Pljevljak, ali je ipak odlučio da ne napusti svoj rodni grad.

Kompleksni, višedecenijski ekološki problemi u Pljevljima, opštini na sjeveru Crne Gore, pravi su primjer kako masovno zagađenje vazduha, zemlje i vode, neadekvatna infrastruktura za upravljanje otpadom, neodgovarajuće rukovođenje rudnikom i deponijom i smanjenje biodiverziteta mogu da unište jedan grad.

Pljevlja, prema preliminarnim rezultatima Popisa stanovništva iz 2023. godine imaju oko 26 hiljada stanovnika, što je za oko pet hiljada manje nego na popisu iz 2011. Trend opadanja broja stanovnika samo se nastavlja, budući da su Pljevlja u 2003. imala nešto oko 36 hiljada stanovnika, a u 1971. – čak 46 hiljada. To znači da se za nešto više od pola vijeka broj stanovnika u Pljevljima prepolovio.

A zašto?

,,Prioritetan ekološki problem u Pljevljima je veliko zagađenje vazduha, naročito u vrijeme sezone grijanja koja na sjeveru države traje i do devet mjeseci u godini“, kaže za ResPublicu građanski aktivista iz Pljevalja Kemal Pajević.

Pored enormnog zagađenja vazduha, navodi on, građani Pljevalja često imaju i problem oko isporuke vode za piće, jer gradski vodovod nije tehnički osposobljen da prilikom većih padavina spriječi zamućenje vode. ,,Takvo stanje ponekad traje i više mjeseci, a građanima se isporučuje samo tehnička voda“, navodi Pajević.

Bez osnovnih uslova za život – čistog vazduha i vode, nije ni čudo da stanovnici Pljevalja odlaze, bilo u druge gradove Crne Gore ili u inostranstvo. Prema podacima Uprave za statistiku MONSTAT, samo u periodu od osam godina, od 2014. do 2022, iz Pljevalja se odselilo oko dvije hiljade ljudi. Ovaj grad, iz godine u godinu, ima i negativnu stopu prirodnog priraštaja.

Pljevlja su, prema onlajn stranici World of Statistics, u 2023. bila najzagađeniji grad u Evropi.

Na zagađenje vazduha u Pljevljima utiču Termoelektrana (TE) Pljevlja (ključni objekat za proizvodnju električne energije u Crnoj Gori) koja koristi lignit, vrstu uglja sa visokim sadržajem sumpora, što za posljedicu ima visoke emisije sumpor-dioksida (SO₂), azotnih oksida (NOₓ) i štetnih PM čestica.  Pored nje, kvalitet vazduha pogoršavaju i različita industrijska postrojenja, kamenolomi, rudnik uglja, olova i cinka, odlaganje komunalnog otpada na Jagnjilu, saobraćaj, šumski požari i paljenje otpada na otvorenom, kao i individualna ložišta - njih nekoliko hiljada, jer tokom zime mnogi Pljevljaci i Pljevljanke koriste ugalj za grijanje. Sve ovo čini da u Pljevljima nerijetko prisustvo štetne PM10 čestice u vazduhu, umjesto u dozvoljenih 35 dana u godini, bude znatno prekoračeno i registrovano tokom čak 200 dana u godini.

Rijeka Ćehotina, koja prolazi kroz Pljevlja i najznačajniji je gradski vodotok, takođe je ozbiljno zagađena, kako zbog teške industrije, tako i zbog neodgovarajućeg tretmana otpadnih i kanalizacionih voda. Ćehotina, čiji je dolina kandidat za EMERALD područje (stanište ključno za očuvanje biodiverziteta u Evropi), žrtva je teških metala i drugih toksičnih supstanci koje dolaze iz rudnika uglja u Pljevljima, a uništava je Mjednički potok, jedan od najzagađenijih vodnih kanala u Crnoj Gori koji se uliva u ovu rijeku, nizvodno od rudarskog naselja Gradac.

I iz Rudnika uglja u Pljevljima emituju se velike količine sumpor-dioksida, azotnih oksida, čestica prašine i drugih štetnih materija, što dovodi do smoga i kisjelih kiša koji negativno utiču na zdravlje ljudi i životnu sredinu. Takođe, otpadne vode iz rudnika nerijetko kontaminiraju lokalne vodotokove teškim metalima, sumpornom kiselinom i drugim toksičnim supstancama, a površinski kopovi za eksploataciju uglja do sada su uslovili i velike promjene u pejzažu kao što su smanjenje populacija biljaka i životinja i erozija zemlje.

Nesavjesno upravljanje deponijom Maljevac ima dugoročne posljedice po poljoprivredu - djelatnosti od koje živi veliki broj građana i građanki na sjeveru Crne Gore, pa time i Pljevalja.

Sve ove industrijske aktivnosti uticale su i na zdravlje Pljevljaka i Pljevljanki.

Najzastupljeniji zagađivači, za čiji uticaj na zdravlje postoje brojna istraživanja, su čestice PM10 i PM2,5, sumpor-dioksid, azot-dioksid, ugljen-monoksid, ozon, metan, živa i čađ dobijena izgaranjem ugljovodoničnih gasova. ,,Sumpor dioksid je najčešći zagađivač pri sagorijevanju uglja i on svojim nadražajnim djelovanjem izaziva kašalj, kontrakciju bronhija i pojačano lučenje bronhijalnog sekreta. Čestice dovode do pojave i napredovanja kardiovaskularnih oboljenja i povećavaju smrtnost od tih bolesti. Takođe je utvrđeno da su one kancerogene po ljude”, upozorava se u pljevaljskom Lokalnom akcionom planu za zaštitu životne sredine za period od 2022. do 2026. godine.

Izvor: nova.rs

To potvrđuje i Analiza uticaja zagađenja vazduha na zdravlje u Crnoj Gori (za opštine Pljevlja, Nikšić i Podgorica) Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) i brojnih crnogorskih državnih institucija iz 2016, koja je ukazala na to da su više od 250 prijevremenih smrtnih slučajeva i 140 prijema u bolnicu na godišnjem nivou u ova tri grada, kao i niz drugih zdravstvenih posljedica, direktno povezani sa izlaganjem povećanoj koncentraciji PM česticama. Proračuni SZO pokazali su da uzrok 22 odsto svih smrti u Pljevljima može da se pripiše zagađenju vazduha.

Pravedna tranzicija kasni 

Crna Gora se, kao kandidatkinja za članstvo u Evropskoj uniji (EU), obavezala na to da će dati svoj doprinos globalnom smanjenju emisija gasova s efektom staklene bašte (GH gasova) i da će svoje politike usklađivati sa Zelenim dogovorom Evropske unije – da evropski kontinent bude klimatski neutralan do 2050. godine. To podrazumijeva pravednu tranziciju - postepeno napuštanje uglja kao izvora energije i grijanja, a sve u skladu sa potrebama ljudi.

Razvoj Pljevalja, već decenijama, zasniva se na eksploataciji uglja, ne samo u rudniku uglja i termoelektrani, gdje radi oko četvrtina zaposlenih Pljevljaka i Pljevljanki, već i preko velikog broja povezanih kompanija. Za mnoge od stanovnika, zarade koje ostvaruju na ovim radnim mjestima su i jedini izvor prihoda. Država, ali i privilegovani investitori, takođe, dobro prihoduju od ove industrije.

Pajević upozorava da se sa poslovima pravedne tranzicije u Pljevljima već značajno kasni. ,,Lokalna vlast i Vlada Crne Gore moraju što prije da počnu sa realizacijom poslova oko pravedne tranzicije. Potrebno je što prije raditi na izgradnji novih ekološki prihvatljivih proizvodnih pogona koji bi u dogledno vrijeme zamijenili proizvodnju uglja i rad TE Pljevlja“, kaže on i ističe da je jedan od osnovnih ekoloških projekata za Pljevlja - toplifikacija grada. ,,Na taj način bi se obustavio rad gradskih kotlarnica i oko 4 500 individualnih ložišta. Nažalost, i realizacija ovog projekta dosta se oteže“.

Prema najavama iz Elektroprivrede Crne Gore (EPCG) s kraja 2023. godine, projekat toplifikacije Pljevalja trebalo bi da bude završen do početka sezone grijanja u oktobru 2025. godine, kada bi potrošači iz užeg centra grada bili priključeni na novi toplovod. Međutim, ovaj projekat direktno zavisi od ekološke rekonstrukcije TE Pljevlja i ne može se realizovati bez nje. Radovi na ekološkoj rekonstrukciji TE Pljevlja počeli su sredinom 2022, a planirano je da se završe u oktobru 2024. godine. Sprovodi ih konzorcijum koji čine kineska kompanija DEC International, Bemax, BBsolar i Permonte, a vrijednost radova je oko 60 miliona eura.

Međutim, sve ove aktivnosti, koje bi trebalo da poboljšaju stanje životne sredine i generalno život u Pljevljima, jako sporo napreduju. ResPublica se obratila Opštini Pljevlja i postavila niz pitanja – koje ekološke probleme lokalna vlast vidi kao prioritetne za rješavanje i šta sve konkretno radi na saniranju crnih ekoloških tačaka u Pljevljima, kao i u kom pravcu razmišljaju o razvoju Pljevalja kao zelenog, zdravog i samoodrživog grada. Do objavljivanja ovog teksta nijesmo uspjeli da dobijemo nijedan odgovor.

,,Za mene je najgora 'osobina' mog grada – kolektivni gubitnički mentalitet, odnosno konstantno 'hejtovanje' i kukanje kako se Pljevlja gase. Sa takvim pristupom, hejteri će poćerati i ovo malo omladine koja ima namjeru da ostane u Pljevljima. Oni formiraju porodice, zapošljavaju se, kreiraju biznise i očigledno stvaraju nekakvu konstrukciju za život u rodnom gradu“, ističe mladi Pljevljak sa početka teksta.

Gradovi koji su našli rješenje

Ima gradova koji pokazuju da je moguće prevazići ozbiljne ekološke probleme uz odlučnu akciju, odgovarajuće propise i inovativne pristupe.

Američki gradić Grinsburg u Kanzasu, koji ima svega oko hiljadu stanovnika, bio je potpuno uništen u snažnom tornadu 2007. godine. Suočeni sa potrebom za potpunom obnovom, stanovnici i vlast u ovom gradu donijeli su odluku da grad počne da koristi vjetar za električnu energiju i da postane ekološki održiv, što je rezultiralo izgradnjom zgrada sa LEED (Leadership in Energy and Environmental Design) sertifikatima. Većina opštinskih zgrada, škole i bolnice izgrađene su u ovom maniru, a mnoge apsorbuju atmosfersku vodu i skladište otpadno ulje koje služi za grijanje zimi. Gradić je postao i turistički atraktivan, pa mnogi dolaze da posjete ove objekte.

I njemački grad Frajburg je 1970-ih godina imao velike probleme sa zagađenjem. Međutim, puno novca je uloženo u solarne panele i energetsku efikasnost, pa je tako ovaj grad danas poznat kao jedan od najzelenijih u svijetu. Slično je i sa Rejkjavikom, koji je tokom 20. vijeka imao velike probleme sa kvalitetom vazduha zbog korišćenja fosilnih goriva za grijanje. Vremenom, grad je prešao na upotrebu geotermalne energije i hidroenergije, što je drastično smanjilo emisije stakleničkih plinova i od Rejkjavika napravilo primjer grada s gotovo potpuno obnovljivim izvorima energije.

I japanski gradić Kamikacu suočavao se s problemom prekomjernog otpada i nedostatkom adekvatnog sistema za njegovo zbrinjavanje. Ali, primijenjen je program reciklaže sa ambicioznim ciljem - da Kamikacu postane grad sa “nula otpada”. Tako njegovi građani i građanke danas odvajaju otpad u čak 45 različitih kategorija za reciklažu, a grad je postao model za upravljanje otpadom u ruralnim sredinama.

Važnije partijske aktivnosti od boljitka grada

Savremena nauka nudi razne originalne načine kako se suočiti sa ekološkim problemima. Pitanje je samo – postoje li u Pljevljima politička volja i odgovorna vlast da do toga dođe ili su profit i lični, često i partijski, interesi po cijenu prirode važniji?

Voljni i odgovorni nadležni, koji sjede u lokalnim institucijama čiji je zadatak da se bave zaštitom prirode, bili bi odlučniji u tome da uvedu ozbiljnije zakone i regulative koji se odnose na rad industrijskih postrojenja, saobraćaj, ali i druge izvore zagađenja u Pljevljima. Podsticali bi efikasnije inspekcijske akcije, kao i strože kazne za one koji krše bilo koji zakon koji se odnosi na zaštitu životne sredine.

Promovisali bi korišćenje obnovljivih izvora energije, razradili ekološki prihvatljiv javni prevoz, sadili drveće i stvarali urbane zelene površine koje mogu poboljšati kvalitet vazduha. Ulagali bi u postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i filtera za emisije iz industrijskih postrojenja i dodatno razvijali sistem za reciklažu i pravilno upravljanje komunalnim otpadom. Snažnije bi edukovali građane o ekološkim pitanjima i omogućavali bi, kroz različite inicijative, istraživanja u pogledu novih tehnologija i pristupa koji mogu smanjiti zagađenje.

Aktivnije bi koristili međunarodne fondove koji su namijenjeni za ekološke projekte i angažovali domaće ili strane stručnjake za primjenu najboljih praksi. Organizovali bi javne rasprave i tako uključili zajednicu u donošenje odluka. Redovno bi izvještavali javnost o napretku u borbi protiv zagađenja i postignutim rezultatima. Osmislili bi dugoročnu strategiju za održivi razvoj grada. I na kraju, zahtijevali bi obezbjeđivanje kontinuiteta svih ovih akcija, bez obzira na političke promjene i smjene vlasti koje se dešavaju, i dešavaće se, u gradu.

Nažalost, javnost u Pljevljima svjedoči svemu suprotnom. Iako zakoni i kaznene odredbe za one koji uništavaju prirodu postoje, slabo se primjenjuju. U maloj mjeri se koriste obnovljivi izvori energije – iako je posljednjih godina država podsticala na proizvodnju električne energije iz obnovljivih izvora energije, i dalje preko 80 odsto proizvedene električne energije dolazi iz “tradicionalnih“ objekata, odnosno TE Pljevlja i dvije hidroelektrane (HE) - Perućica i Piva.

To pokazuje izvještaj Regulatorne agencije za energetiku i regulisane komunalne djelatnosti (REGAGEN) za 2022. godinu, koji je objavljen u julu 2023. Zelenih površina u Pljevljima je sve manje, sistem za reciklažu je nedovoljno razvijen, komunalni otpad se može vidjeti i mimo kontejnera, a razvoj sistema za prečišćavanje otpadnih voda najbolje se ogleda u zagađenim rijekama koje protiču kroz Pljevlja – Ćehotini i Vezišnici. Do sada se pokazalo da su lokalnim vlastima u ovom gradu, ma koje političke partije je činile, važnije stranačke aktivnosti u svrhe samopromocije od društveno odgovornog djelovanja.

Primjer da je tako je, između ostalog, i partijsko zapošljavanje koje je dugoročni problem u Pljevljima (ali i ostatku Crne Gore), a koji sprječava da na važne funkcije, kakve su one sa kojih se brine o prirodi, dolaze ljudi koji su stručni. Umjesto njih, dobijaju ih politički podobni, što doprinosi da podizanje svijesti javnosti o ekologiji, organizovanje javnih rasprava, upotreba međunarodnih fondova i razrada nacionalnih strateških dokumenata budu posljednji na listi prioriteta. Kako ko dođe na čelo grada, više se fokusira na borbu u političkoj areni, a manje na boljitak Pljevalja.

,,Trenutne lokalne vlasti trude se da Pljevlja, u nekom crnogorskom kontekstu, stalno dođu u fokus javnosti po negativnim stvarima, prevashodno nacionalističkim. Posljednja takva je odbijanje proslavljanja Dana nezavisnosti Crne Gore – 21. maja, što je izazvalo razne negativne reakcije, a važne teme ostavilo po strani. Pljevljima je potreban jedan veliki ribrending. Zašto? Zato što su Pljevlja u crnogorskim i regionalnim okvirima brendirana kao balkanski Černobilj, kao neko mjesto iz post-apokaliptičnih serija zombi tematike“, kaže sagovornik ResPublice sa početka teksta.

On smatra da su za ovu reputaciju prevashodno krivi sami Pljevljaci, jer ne čine dovoljno da istaknu neke druge, pozitivne osobine Pljevalja i ne bore se dovoljno za svoj grad. ,,Sve je to uvezano sa pričom na početku o mentalitetu stalnog kukanja. To treba mijenjati, jer su Pljevlja mnogo više od rudnika, termoelektrane i svih nus pojava tih industrija“, zaključuje on.

Tekst je nastao u sklopu izdanja “Priča iz regije” kojeg provode Res Publica i Institut za komunikacijske studije, u suradnji s partnerima iz Crna Gora (PCNEN), Kosova (Sbunker), Srbije (Autonomija), Bosne i Hercegovine (Analiziraj.ba), i Albaniji (Exit News), u okviru projekta "Korišćenje novinarstva zasnovanog na činjenicama za podizanje svesti i suprotstavljanje dezinformacijama u medijskom prostoru" uz podršku Britanske ambasade u Skoplju.Ovo izdanje Priča iz regije također je napravljeno u partnerstvu između ICS-a i projekta UPSURGE, finansiran u okviru programa Horizon 2020. Europske unije prema ugovoru br. 101003818.