Qyteti i pljevljës kanoset nga një skenar si i çernobilit

Problemet mjedisore prej dekadash në Pljevlje, një komunë në veri të Malit të Zi, kanë çuar në emigrim masiv të një pjese të popullsisë, kurse shëndeti i atyre që kanë vendosur të qëndrojnë në këtë qytet është në rrezik. Nëse nuk bëhet diçka konkrete shpejt, Pljevlja mund të bëhet Çernobili i Ballkanit.

“Së fundmi kam marrë një përgjigje trishtuese nga një i ri nga Pljevlja në ‘diasporë’, kur ne e dimë se ku gjendet diaspora më e madhe e Pljevljës (në Podgoricë dhe ndoshta edhe në qytetet bregdetare), kur e pyetën nëse e viziton ndonjëherë Pljevljën. Më tha: “Shkoj shumë rrallë, nuk kam dëshirë dhe kur iki pas tre ditësh, e kuptoj pse nuk kam dëshirë të kthehem dhe pse jam larguar nga Pljevlja”, thotë bashkëbiseduesi për Res Publica, i cili ka dashur të mbetet anonim. Edhe ai është nga Pljevlja, por gjithsesi ka vendosur të mos e braktisë vendlindjen e tij.

Problemet komplekse mjedisore prej dekadash në Pljevlje, një komunë në veri të Malit të Zi, janë një shembull i vërtetë se si mundet ndotja masive e ajrit, tokës dhe ujit, infrastruktura e papërshtatshme për menaxhimin e mbetjeve, menaxhimi joadekuat i minierave dhe deponive dhe reduktimi i biodiversitetit të shkatërrojnë një qytet.

Sipas rezultateve paraprake të Censusit të vitit 2023, Pljevlja ka rreth 26,000 banorë, që është rreth pesë mijë më pak se në regjistrimin e vitit 2011. Tendenca rënëse e numrit të banorëve po vazhdon, pasi në vitin 2003, Pljevlja kishte rreth 36,00 banorë, kurse në vitin 1971 kishte 46 mijë banorë. Kjo do të thotë se për pak më shumë se gjysmë shekulli, numri i banorëve në Pljevljë është përgjysmuar.

Por pse?

"Problemi prioritar mjedisor në Pljevljë është ndotja e lartë e ajrit, veçanërisht gjatë sezonit të ngrohjes, i cili në veri të vendit zgjat deri në nëntë muaj të vitit," tha për Res Publica Kemal Pajeviç, një aktivist qytetar nga Pljevlja.

Krahas ndotjes së madhe të ajrit, thekson ai, qytetarët e Pljevljës shpesh kanë problem edhe me furnizimin me ujë të pijshëm, sepse ujësjellësi i qytetit nuk është i pajisur teknikisht për të mos lejuar që uji të turbullohet gjatë reshjeve të mëdha. “Një situatë e tillë ndonjëherë zgjat disa muaj dhe qytetarëve u dërgohet vetëm ujë teknik”, thotë Pajeviç.

Pa kushtet elementare për jetë - ajër dhe ujë të pastër, nuk është çudi që banorët e Pljevljës të largohen, qoftë në qytete të tjera të Malit të Zi apo jashtë saj. Sipas të dhënave të Drejtorisë së Statistikave MONSTAT, vetëm në një periudhë tetëvjeçare, nga viti 2014 deri në vitin 2022, nga Pljevlja janë shpërngulur rreth dy mijë persona. Edhe ky qytet nga viti në vit ka një ritëm negativ të rritjes natyrore.

Sipas faqes online të World of Statistics, Pljevlja ishte qyteti më i ndotur në Evropë në vitin 2023.

Ndotja e ajrit në Pljevljaë ndikohet nga Termocentrali (TE) Pljevlja (një objekt kyç për prodhimin e energjisë elektrike në Mal të Zi) i cili përdor linjit, një lloj qymyri me përmbajtje të lartë squfuri, i cili rezulton në emetime të larta të dioksidit të squfurit (SO₂), oksidet e azotit (NOₓ) dhe grimcat e dëmshme PM.  Përveç kësaj, cilësinë e ajrit e përkeqësojnë edhe impiantet e ndryshme industriale, guroret, një minierë qymyri, plumbi dhe zinku, depozitimi i mbetjeve komunale në Jagnjila, trafiku, zjarret në pyje dhe djegia e mbeturinave në vende të hapura, si dhe vatrat individuale - disa mijëra prej tyre, sepse gjatë dimrit shumë banorë të Pljevljës përdorin qymyrin për ngrohje të shtëpive. E gjithë kjo do të thotë se në Pljevljë prania e grimcave të dëmshme PM10 në ajër, në vend të 35 ditëve të lejuara në vit, është tejkaluar ndjeshëm dhe regjistrohen për 200 ditë në vit.

Lumi Çehotina, i cili kalon nëpër Pljevlja dhe është rrjedha ujore më e rëndësishme e qytetit, është gjithashtu seriozisht i ndotur, si për shkak të industrisë së rëndë, ashtu edhe për shkak të trajtimit joadekuat të mbeturinave dhe ujërave të zeza. Çehotina, lugina e së cilës është kandidate për zonën EMERALD (një habitat kyç për ruajtjen e biodiversitetit në Evropë), është viktimë e metaleve të rënda dhe substancave të tjera toksike që vijnë nga minierat e qymyrit në Pljevljë dhe po shkatërrohet Mjedniçki potok, një nga kanalet e ujit më të ndotur në Mal të Zi, i cili derdhet në këtë lumë, në rrjedhën e poshtme të vendbanimit minerar Gradac.

Burimi: nova.rs

Sasi të mëdha të dioksidit të squfurit, oksideve të azotit, grimcave të pluhurit dhe substancave të tjera të dëmshme lëshohen gjithashtu nga miniera e qymyrit në Pljevljë, gjë që çon në smog dhe shira acidë që ndikojnë negativisht në shëndetin e njeriut dhe mjedisin. Gjithashtu, ujërat e zeza nga minierat shpesh kontaminojnë rrugët ujore lokale me metale të rënda, acid sulfurik dhe substanca të tjera toksike, dhe minierat sipërfaqësore për shfrytëzimin e qymyrit deri më tani kanë shkaktuar ndryshime të mëdha në peizazh, si zvogëlimi i popullsisë së bimëve dhe kafshëve dhe erozioni i tokës.

Menaxhimi i pakujdesshëm i deponisë së Maljevcit ka pasoja afatgjata për bujqësinë - një aktivitet nga i cili një numër i madh i qytetarëve në veri të Malit të Zi, dhe rrjedhimisht Pljevljës, sigurojnë jetesën.

Të gjitha këto aktivitete industriale ndikuan edhe në shëndetin e burrave dhe grave të Pljevljës.

Ndotësit më të zakonshëm, për ndikimin e të cilëve në shëndet ka studime të shumta, janë grimcat PM10 dhe PM2.5, dioksidi i squfurit, dioksidi i azotit, monoksidi i karbonit, ozoni, metani, merkuri dhe bloza e përftuar nga djegia e gazeve hidrokarbure. ,,Dioksidi i squfurit është ndotësi më i zakonshëm gjatë djegies së qymyrit dhe me efektin e tij irritues shkakton kollitje, tkurrje të bronkeve dhe rritje të sekretimit të sekrecioneve bronkiale. Grimcat çojnë në shfaqjen dhe përparimin e sëmundjeve kardiovaskulare dhe rrisin vdekshmërinë nga këto sëmundje. Janë zbuluar gjithashtu se janë kancerogjene për njerëzit”, paralajmërohet në Planin lokal të veprimit të Pljevalës për mbrojtjen e mjedisit për periudhën nga viti 2022 deri në vitin 2026.

Kjo konfirmohet nga Analiza e ndikimit të ndotjes së ajrit në shëndet në Mal të Zi (për komunat Pljevljë, Nikshiq dhe Podgoricë) nga Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) dhe shumë institucione shtetërore malazeze nga viti 2016, të cilët kanë regjistruar se ka më shumë se 250 vdekje të parakohshme dhe 140 raste të shtrimit në spital në baza vjetore në këto tre qytete, si dhe një sërë pasojash të tjera shëndetësore, të lidhura drejtpërdrejt nga ekspozimi ndaj përqendrimeve të shtuara të grimcave PM. Llogaritjet e OBSH-së treguan se shkaku i 22 për qind të të gjitha vdekjeve në Pljevljë mund t'i atribuohet ndotjes së ajrit.

Tranzicioni i drejtë po vonohet

Mali i Zi, si një kandidat për anëtarësim në Bashkimin Evropian (BE), është zotuar të kontribuojë në reduktimin global të emetimeve të gazeve serrë (gazeve GH) dhe të harmonizojë politikat e tij me Marrëveshjen e Gjelbër të Bashkimit Evropian - që kontinenti evropian të jetë neutral ndaj klimës deri në vitin 2050. Kjo nënkupton një tranzicion të drejtë - braktisje graduale të qymyrit si burim energjie dhe ngrohjeje, gjithçka në përputhje me nevojat e njerëzve.

Zhvillimi i Pljevljës, prej dekadash, është bazuar në shfrytëzimin e qymyrit, jo vetëm në minierën e qymyrit dhe termocentralin, ku punojnë rreth një e katërta e të punësuarve të Pljevljës, por edhe përmes një numri të madh kompanish të lidhura. Për shumicën e banorëve, të ardhurat që fitojnë në këto punë janë i vetmi burim të ardhurash. Të ardhura të mira nga kjo industri kanë edhe shteti, por edhe investitorët e privilegjuar.

Pajeviq paralajmëron se tashmë ka vonesa të konsiderueshme në çështjet e tranzicionit të drejtë në Pljevljë. “Pushteti vendor dhe Qeveria e Malit të Zi duhet të nisin sa më shpejt me zbatimin e punëve që kanë të bëjnë me tranzicionin e drejtë. Është e nevojshme të punohet sa më shpejt për ndërtimin e objekteve të reja prodhuese ekologjikisht të pranueshme që në kohën e duhur do të zëvendësonin prodhimin e qymyrit dhe funksionimin e Termocentralit të Pljevljës”, thotë ai dhe thekson se një nga projektet bazë mjedisore për Pljevljën është ngrohja e qytetit. “Në këtë mënyrë do të pezullohej puna e kaldajave të qytetit dhe rreth 4500 vatrave individuale të zjarrit. Fatkeqësisht edhe realizimi i këtij projekti po vështirësohet dhe vonohet”.

Sipas njoftimeve të Kompanisë Elektroenergjetike të Malit të Zi (EPCG) në fund të vitit 2023, projekti i ngrohjes në Pljevljë duhet të përfundojë deri në fillim të sezonit të ngrohjes në tetor të vitit 2025, kur konsumatorët nga qendra e brendshme e qytetit do të lidhen me tubacionin e ri të ngrohjes. Megjithatë, ky projekt varet drejtpërdrejt nga rindërtimi ekologjik i Termocentralit të Pljevljës dhe nuk mund të realizohet pa të. Punimet për rindërtimin mjedisor të Termocentralit të Pljevljës kanë nisur në mesin e vitit 2022 dhe janë planifikuar të përfundojnë në tetor të vitit 2024. Ato kryhen nga një konsorcium i përbërë nga kompania kineze DEC International, Bemax, BBsolar dhe Permonte, kurse vlera e punimeve është rreth 60 milionë euro.

Megjithatë, të gjitha këto aktivitete, të cilat duhet të përmirësojnë gjendjen e mjedisit dhe të jetës së përgjithshme në Pljevljë, po ecin shumë ngadalë. Res Publica iu drejtua Komunës së Pljevljës dhe shtroi një sërë pyetjesh - cilat probleme mjedisore sheh si prioritet për të zgjidhur pushteti vendor dhe çfarë po bën konkretisht për rehabilitimin e pikave të zeza ekologjike në Pljevljë, si dhe në cilin drejtim po mendojnë zhvillimin e Pljevljës si një qytet i gjelbër, i shëndetshëm dhe i vetëqëndrueshëm. Deri në publikimin e këtij teksti nuk kemi mundur të marrim asnjë përgjigje.

“Për mua “tipari” më i keq i qytetit tim është mentaliteti kolektiv humbës, pra “urrejtja” e vazhdueshme dhe rënkimi se Pljevlja po del jashtë biznesit. Me një qasje të tillë, urrejtësit do t'i ndjekin edhe ata pak të rinj që synojnë të qëndrojnë në Pljevljë. Ata krijojnë familje, gjejnë punë, krijojnë biznese dhe padyshim krijojnë një lloj konstruksioni për jetën në vendlindjen e tyre”, thekson i riu nga Pljevlja në fillim të tekstit.

Qytetet që ende kërkojnë një zgjidhje për ndotjen dhe ato që e kanë gjetur atë

Ka qytete që tregojnë se është e mundur të kapërcehen problemet serioze mjedisore me veprime vendimtare, legjislacion të përshtatshëm dhe qasje inovative.

Qyteti amerikan Greensburg në Kansas, i cili ka vetëm rreth një mijë banorë, u shkatërrua plotësisht nga një tornado e fortë në 2007. Të përballur me nevojën për një rinovim gjithëpërfshirës, banorët dhe qeveria në këtë qytet morën një vendim që qyteti të fillojë të përdorë erën për energji elektrike dhe të bëhet i qëndrueshëm për mjedisin, gjë që rezultoi në ndërtimin e ndërtesave me certifikata LEED (Leadership in Energy and Environmental Design). Shumica e ndërtesave komunale, shkollave dhe spitaleve janë ndërtuar në këtë mënyrë, dhe shumë thithin ujin atmosferik dhe ruajnë mbeturinat e vajit për ngrohje në dimër. Kjo qytezë është bërë tërheqëse edhe për turistët, kështu që shumë njerëz vijnë për t'i vizituar këto objekte.

Qyteti gjerman i Freiburgut gjithashtu kishte probleme të mëdha me ndotjen në vitet 1970. Megjithatë, shumë para janë investuar në panele diellore dhe efiçiencë të energjisë, ndaj ky qytet njihet sot si një nga më të gjelbërt në botë. Ngjashëm është edhe me Rejkjavikun, i cili gjatë shekullit të 20-të kishte probleme të mëdha me cilësinë e ajrit për shkak të përdorimit të lëndëve djegëse fosile për ngrohje. Me kalimin e kohës, qyteti kaloi në përdorimin e energjisë gjeotermale dhe hidrocentraleve, të cilat reduktuan në mënyrë drastike emetimet e gazeve serrë dhe e bënë Reykjavík-un një shembull të një qyteti me burime pothuajse tërësisht të rinovueshme të energjisë.

Qyteti japonez i Kamikatsu u përball gjithashtu me problemin e mbetjeve të tepërta dhe mungesës së një sistemi adekuat për asgjësimin e tyre. Megjithatë, një program riciklimi u zbatua me një qëllim ambicioz - për ta bërë Kamikatsu një qytet me "zero mbeturina". Sot, qytetarët e tij i ndajnë mbetjet në rreth 45 kategori të ndryshme për riciklim dhe qyteti është bërë një model për menaxhimin e mbetjeve në zonat rurale.

Aktivitetet partiake janë më të rëndësishme se sa përmirësimi i qytetit

Shkenca moderne ofron mënyra të ndryshme origjinale për t'u marrë me problemet mjedisore. Pyetja e vetme është - a ka vullnet politik dhe qeverisje të përgjegjshme në Pljevljë për ta realizuar atë, apo janë më të rëndësishme fitimet dhe interesat personale, e shpesh partiake, të gjitha këto në kurriz të natyrës?

Autoritetet që kanë vullnet dhe që janë të përgjegjshëm, që ulen në institucionet vendore, detyra e të cilave është të merren me mbrojtjen e natyrës, do të ishin më të vendosur për të futur ligje dhe rregullore më serioze në lidhje me funksionimin e impianteve industriale, trafikun dhe burimet e tjera të ndotjes në Pljevljë. Ato do të inkurajonin veprime më efektive të inspektimit, si dhe ndëshkime më të rrepta për ata që shkelin çdo ligj që lidhet me mbrojtjen e mjedisit. Ato do të nxisin përdorimin e burimeve të rinovueshme të energjisë, do të zhvillojnë transport publik miqësor ndaj mjedisit, do të mbjellin pemë dhe do të krijojnë zona të gjelbra urbane që mund të përmirësojnë cilësinë e ajrit.

Ata do të investonin në impiante për trajtimin e ujërave të zeza dhe filtra për emetimet nga impiantet industriale dhe gjithashtu do të zhvillonin një sistem për riciklimin dhe menaxhimin e duhur të mbetjeve komunale. Ato do të edukonin më fort qytetarët për çështjet mjedisore dhe do të mundësonin, nëpërmjet iniciativave të ndryshme, kërkimin mbi teknologjitë dhe qasjet e reja që mund të reduktojnë ndotjen. Ata do të përdornin më aktivisht fondet ndërkombëtare të destinuara për projekte mjedisore dhe do të angazhonin ekspertë vendas apo të huaj për aplikimin e praktikave më të mira.

Ata do të organizonin seanca dëgjimore publike dhe në këtë mënyrë do të përfshinin komunitetin në vendimmarrje. Ata rregullisht do t'i raportonin publikut për progresin në luftën kundër ndotjes dhe rezultatet e arritura. Ata do të hartonin një strategji afatgjatë për zhvillimin e qëndrueshëm të qytetit. Dhe së fundi, do të kërkonin që të sigurohet vazhdimësia e të gjitha këtyre veprimeve, pavarësisht ndryshimeve politike dhe ndryshimeve qeveritare që po ndodhin dhe do të ndodhin në qytet.

Fatkeqësisht, opinioni në Pljevljë është dëshmitar i të kundërtës. Edhe pse ligjet dhe dispozitat penale për ata që shkatërrojnë natyrën ekzistojnë, ato zbatohen dobët. Burimet e rinovueshme të energjisë përdoren në një masë të vogël - megjithëse në vitet e fundit shteti ka inkurajuar prodhimin e energjisë elektrike nga burimet e ripërtëritshme të energjisë, por ende më shumë se 80 për qind e energjisë elektrike të prodhuar vjen nga objektet "tradicionale", d.m.th. TE Pljevlja dhe dy hidrocentralet (HE) - Peruçica dhe Piva. Kjo tregohet në raportin e Agjencisë Rregullatore për Energjinë dhe Shërbimet e Rregulluara Komunale (REGAGEN) për vitin 2022, i cili është publikuar në korrik të vitit 2023.

Në Pljevljë ka gjithnjë e më pak hapësira të gjelbra, sistemi i riciklimit është i zhvilluar në mënyrë të pamjaftueshme, mbetjet komunale mund të shihen përtej kontejnerëve, kurse zhvillimi i sistemit të trajtimit të ujërave të zeza pasqyrohet më së miri në lumenjtë e ndotur që rrjedhin nëpër Pljevljë - Çehotina dhe Vezishnici.

Deri më tani është dëshmuar se për pushtetin lokal në këtë qytet, pavarësisht se cila parti politike ka qenë, aktivitetet partiake për qëllime të vetëpromovimit janë më të rëndësishme se aktivitetet me përgjegjësi shoqërore. Një shembull i kësaj është, ndër të tjera, punësimi partiak, i cili është një problem afatgjatë në Pljevljë (por edhe në pjesën tjetër të Malit të Zi) dhe që i pengon njerëzit që janë ekspertë të vijnë në poste të rëndësishme, si ato që kanë kujdes dhe mbrojnë natyrën. Në vend të kësaj, punësohen njerëz me prapavija politike, gjë që kontribuon në faktin se rritja e ndërgjegjësimit të publikut për ekologjinë, organizimi i debateve publike, përdorimi i fondeve ndërkombëtare dhe përpunimi i dokumenteve strategjike kombëtare janë të fundit në listën e prioriteteve. Kur dikush vjen në krye të qytetit, fokusohet më shumë në luftën në arenën politike, dhe më pak në përmirësimin e Pljevljës.

“Autoritetet aktuale lokale po përpiqen ta sjellin Pljevljën, në një kontekst malazez, në vëmendjen e publikut për shkak të gjërave negative, në radhë të parë nacionaliste. E fundit e tillë ishte refuzimi për të festuar festën e Pavarësisë së Malit të Zi - 21 maj, që shkaktoi reagime të ndryshme negative dhe la anash temat më të rëndësishme. Pljevlja ka nevojë për një ribrending të madh. Pse? Sepse Pljevlja është cilësuar në kornizat malazeze dhe rajonale si Çernobili Ballkanik, si një vend nga një serial me tematikë zombie postapokaliptike”, thotë në fillim të tekstit bashkëbiseduesi për Res Publica.

Për këtë reputacion, ai mendon se fajin e parë e kanë vetë pljevljasit, sepse nuk bëjnë sa duhet për të nxjerrë në pah disa veçori të tjera pozitive të Pljevljës dhe nuk luftojnë sa duhet për qytetin e tyre. “E gjithë kjo lidhet me historinë në fillim për mentalitetin e ankimit të vazhdueshëm. Kjo duhet ndryshuar, sepse Pljevlja është shumë më tepër se një minierë, një termocentral dhe të gjitha efektet anësore të atyre industriale”, përfundon ai.

Teksti është pjesë e iniciative “Histori nga rajoni” që zbatohet nga Res Publica dhe Instituti për Studime të Komunikimit nga Maqedonia, në bashkëpunim me partnerët nga Mali i Zi (PCNEN), Kosova (Sbunker), Serbia (Autonomija), Shqipëria (Exit), dhe Bosnja dhe Hercegovina (Analiziraj.ba), në kuadër të projektit "Përdorimi i gazetarisë së bazuar në fakte për të rritur ndërgjegjësimin dhe për të luftuar dezinformimin në hapësirën mediatike në Maqedoninë e Veriut" me mbështetjen e Ambasadës Britanike në Shkup.