Transponimi i legjislacionit maqedonas me aktet formale të miratuara së fundmi të Bashkimit Evropian në lidhje me ekosistemin digjital është si një enigmë komplekse. Në vende - të rreshtuara mirë, në vende - plotësisht të çrregullta dhe, me një kolazh në mes.
Derisa kjo situatë të mos ndryshojë, integrimi i ekosistemit digjital maqedonas në atë të BE-së do të jetë i vështirë, kështu që hyrja e pjesëmarrësve ndërmjet këtyre dy tregjeve do të jetë e vështirë dhe e mbushur me dyshime rregullatore, të cilat gjithmonë kanë një efekt negativ dhe demotivues në ekonomi dhe aktivitetin sipërmarrës.
Së fundmi, në kuadër të projektit Bashkëpunimi në fushën e të drejtave digjitale në Ballkanin Perëndimor, është përgatitur një pasqyrë e transponimit të legjislacionit maqedonas me disa akte “të reja” të Bashkimit Evropian lidhur me ekosistemin digjital: Akti për Shërbimet Digjitale, Akti për Tregjet Digjitale, dhe Akti i Inteligjencës Artificiale. Qëllimi i hulumtimit është të përcaktojë konsistencën e transponimit formalisht dhe shprehimisht, por edhe në "frymën e ligjit".
Rishikimi zbuloi se transponimi/përafrimi ishte në rastin më të mirë sporadik. Dispozitat e Aktit për Shërbimet Digjitale janë më të përafruara, kurse dispozitat e Aktit të Inteligjencës Artificiale janë më të dobëtat. Një konstatim i tillë nuk është aspak i habitshëm. Përkatësisht, transponimi ekzistues vjen nga ligjet e miratuara më parë, të cilat synonin harmonizimin me akte të tjera të vjetra të BE-së, në çështje të njëjta apo të ngjashme.
Akti i Shërbimeve Digjitale: Gjysmë i zbatuar - fjalë për fjalë dhe figurativisht
Për shembull, Akti i Shërbimeve Digjitale specifikon mekanizmat për raportimin e përmbajtjeve të paligjshme dhe të tjera për përdoruesit e platformave digjitale, krijimin e mekanizmave për menaxhimin e brendshëm të ankesave, rregullimin e sistemeve që sugjerojnë përmbajtjen, dizajnin e detyrueshëm të pamjes dhe funksionimit të dyqaneve të internetit... — dispozita që nuk ekzistojnë në legjislacionin maqedonas.
Nga ana tjetër, legjislacioni maqedonas përmban dispozita për pezullimin e shërbimeve në kushte të caktuara, publikimin e informacionit për reklamat që ata publikojnë, detyrimet për të përcaktuar identitetin e tregtarëve, vlerësimin e rrezikut në aspektin e stabilitetit dhe sigurisë së rrjeteve, etj. Pra, padyshim që disa gjëra janë zbatuar, edhe pse ato mund të mos jenë të shkruara fjalë për fjalë si në Aktin e BE-së.
Nga ana e tretë, më e dallueshme është mungesa e detyrimit për të qenë proaktiv nga ana e ofruesve të shërbimeve dixhitale në drejtim të “menaxhimit” të përmbajtjes së publikuar nëpërmjet tyre. Ata kanë detyrimin të raportojnë dhe/ose të parandalojnë aksesin në përmbajtje të paligjshme vetëm nëse (në mënyrë pasive) marrin njohuri se ajo ekziston.
Kjo pikë e fundit është shumë e rëndësishme. Konkretisht, sipas Kushtetutës së Maqedonisë, censura është e ndaluar. Shumë nga këto dispozita në Aktin e Shërbimeve Digjitale që kanë të bëjnë me të ashtuquajturin "menaxhimi" i përmbajtjes, teorikisht mund t'i nënshtrohet censurës. Shtrohet pyetja e madhe, si do të harmonizohej legjislacioni maqedonas dhe cilën nga përmbajtjet ilegale (të cilat ende nuk janë të paligjshme në Maqedoni) do të mund të prezantojë, pa shkaktuar antikushtetutshmërinë e një dispozite të tillë në ligj?
Çështje të tilla problematike të respektimit të akteve më të larta (Kushtetuta, ligje të tjera të sistemit lex generalis), së bashku me labirintin e dispozitave të harmonizuara dhe jo të harmonizuara, tashmë shkaktojnë pasiguri juridike, e rrjedhimisht edhe kujdes ekonomik të aktorëve të tregjeve digjitale nga BE-ja dhe nga Maqedonia në lidhje me bashkëpunimin e tyre.
Burimi: petapixel.com
Akti i Tregjeve Digjitale – zbatohet mjaft sporadikisht
Ligji i Tregtisë Elektronike (i cili nga ana e tij u prezantua për të përafruar me Direktivën e Tregtisë Elektronike të BE-së) dhe Ligji i Komunikimeve Elektronike ofrojnë disa mekanizma që përkojnë me Aktin e Tregjeve Digjitale. Gjegjësisht, ndërveprueshmëria e shërbimeve ndërmjet ofruesve të shërbimeve është e rregulluar në mënyrë tangjenciale, si dhe detyrimi për të kryer kontrolle të rregullta të harmonizimit, mënyra e ofrimit të të ashtuquajturave "shërbimet e shoqërisë së informacionit" (IOS), e drejta për të apeluar për përdoruesit, e drejta për të marrë shërbime pa diskriminim, etj.
Nga ana tjetër, ka një sërë dispozitash që nuk janë zbatuar: rregullat për përdorimin dhe aksesin në të dhënat e biznesit në marrëdhëniet B2B (business-to-business) në sektorin digjital, disa rregulla reklamimi që synojnë posaçërisht përdoruesit digjital fundorë, kombinimi i shërbimeve në rastin e platformave digjitale, e drejta e përdoruesve për të ndryshuar cilësimet ose për të futur ose hequr disa pjesë të shërbimeve ose produkteve digjitale (shembuj të fundit: Apple duhet të lejojë "tregje" të tjera për aplikacione në pajisjet e saj; Microsoft është i detyruar të ofrojë dhe lejojë instalimin e një shfletuesi tjetër të internetit në Windows), të drejtën e përdoruesve të fundit për të përdorur një ofrues tjetër UIO, të drejtën për të transferuar të dhëna në shërbimet fundore (për shembull, Facebook, Instagram dhe të ngjashme janë të detyruar të japin ju mundësinë për të shkarkuar të dhënat që ata mbajnë për ju, dhe të njëjtat për të qenë në një gjuhë të kuptueshme nga makina që do të mundësojë transferimin e tyre në një platformë tjetër), harmonizimin e funksionimit të harduerit dhe softuerit dhe komunikimin, detyrimin për të vendosur një organ që do të kujdeset për këtë harmonizim ...
Pra, me pak fjalë, diçka është zbatuar, diçka jo - dhe ka ende shumë punë për të bërë sa i përket përafrimit.
Akti i Inteligjencës Artificiale - praktikisht i pazbatuar
Së fundi, kur është fjala për Aktin e Inteligjencës Artificiale, ligji maqedonas sillet sikur “ka rënë nga Marsi”. Gjegjësisht, fryma dhe dispozitat e këtij akti pothuajse nuk zbatohen fare në ligjet tona (me përjashtim të disa dispozitave që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të dhënave personale).
Kjo gjendje është pjesërisht e kuptueshme: inteligjenca artificiale në Maqedoni është një temë që nuk është shumë e popullarizuar, përveç në një mënyrë shumë sipërfaqësore përmes serialeve të herëpashershme televizive apo lajmeve në internet që kënaqen duke krijuar më shumë dramë sesa diçka meritore. Për më tepër, në Maqedoni ka një numër të caktuar akademikësh dhe punëtorësh në sektorin e TI-së, të cilët tashmë janë duke punuar me ose në inteligjencën artificiale. Megjithatë, aspektet etiko-sociale-ligjore të projektimit, zbatimit dhe aplikimit të inteligjencës artificiale janë ende një temë margjinale në vendin tonë. Për më tepër, ky akt i BE-së është më i riu nga të tre: ai u prezantua në fillim të vitit 2024.
Më shumë se një vit më parë, ka pasur një iniciativë të Fondit për Inovacion dhe Zhvillim Teknologjik për të krijuar Strategjinë e parë kombëtare maqedonase për inteligjencë artificiale, duke bashkuar profesionistë, akademikë dhe ekspertë të tjerë të kësaj teme në një grup pune. Fatkeqësisht, nisma mbeti e pandjekur pas mbledhjes fillestare dhe nuk rezultoi me ndonjë strategji për aktivitetin e mundshëm legjislativ.
Pak që është zbatuar nga ligji lidhet me mbrojtjen e të dhënave personale, nëpërmjet Ligjit për Mbrojtjen e të Dhënave Personale, i cili nga ana e tij u inkorporua me qëllim që të harmonizohet me Rregulloren e Përgjithshme të Mbrojtjes së të Dhënave (GDPR) të BE-së.
Shkurtimisht, zbatimi i Aktit të AI-së është praktikisht inekzistent dhe ka hapësirë të madhe për punë në sferën e harmonizimit.
Çfarë duhet të bëjë ligjvënësi maqedonas duke marrë parasysh situatën? Përgjigja është e thjeshtë dhe e qartë - të paktën në thelbin e saj.
Maqedonia është vend kandidat për t'u anëtarësuar në BE. Pavarësisht nëse rruga jonë është e drejtë apo jo, përmbajtja e këtyre tri akteve duhet të zbatohet shumë shpejt në legjislacionin maqedonas, në të gjithë zbatueshmërinë e tyre në përputhje me Kushtetutën.
Mënyra më e mirë për ta bërë këtë është krijimi i komisioneve legjislative që do të ngarkohen me miratimin e tre ligjeve të reja, të cilat do të quhen njësoj si quhen aktet e BE-së: Ligji i Shërbimeve Digjitale, Ligji i Tregjeve Digjitale dhe Ligji i Inteligjencës Artificiale. Në to, në mënyrë nomoteknike-harmonike me pjesën tjetër të legjislacionit maqedonas, do të zbatohet thelbi i tri akteve, veçanërisht duke pasur parasysh përputhshmërinë ndërmjet koncepteve të ndryshme dhe shprehjeve teknike.
Edhe nëse Maqedonia mbetet pafundësisht e bllokuar në procesin e integrimit, krijimi i një kuadri ligjor në përputhje me BE-në do të jetë i dobishëm kryesisht për Maqedoninë. Pasja e një kornize të qartë dhe të mirëmenduar do të sjellë siguri ligjore dhe kjo do të rezultojë në guxim më të madh për lojtarët (bizneset, korporatat, sipërmarrësit maqedonas, institucionet financuese) për të performuar në tregun digjital maqedonas, për të ofruar mallra dhe shërbime dhe për të sfiduar rritjen e cilësisë së përgjithshme të jetës.
E pra, ne duhet të vazhdojmë. Por për të arritur atje nevojitet një aktivitet rregullator i fortë dhe i synuar që do të kapë valën e përhapjes së sferës digjitale në çdo pore të shoqërisë dhe do të sigurojë që e njëjta të ketë efekte pozitive dhe emancipuese për Maqedoninë dhe qytetarët e saj.
