Ridvan Peškopia
Zapad bi mogao da služi ostatku sveta kao prikaz užasnih i vidljivo neuspešnih ideja, uključujući komunizam, fašizam, nacizam, feminizam, anarhizam i, u poslednje vreme, liberalizam.
Pandemija KOVID-19 otkrila je međunarodnoj javnosti jednu višedimenzionalnu krizu koja je nastajala u toku zadnje tri decenije u zapadnim društvima, sakrivenu iza medijske propagande ili trenutnih briga zbog manjih dnevnih kriza. Ta veća kriza bila je kriza liberalnog demokratskog sistema, kao i globalnog liberalnog poretka uspostavljenog sa strane sadašnje političke, ekonomske i kulturne hegemonije liberalnih demokratskih država, uglavnom SAD i glavne zemlje članice EU. Međutim, pandemijska kriza nije bila uzrok krize liberalne demokratije; njeni koreni su u velikim socioekonomskim transformacijama koje je globalizacija donela na globalnom nivou, uključujući tu i liberalno-demokratska društva.
Liberalizam, ideološki temelj liberalne demokratije, filozofski je sistem mišljenja izgrađenog na pretpostavci da je slobodan i racionalan pojedinac ugaoni kamen društva. Racionalnost pojedinaca potpuno onemogućava kolektivno delovanje zato što – ako neko deluje radi maksimizacije svoje koristi – društveni život postaje nemoguć.
Teorijske igre kao "Dilema zatvorenika" primenjuju se da bi pokazali da kada pojedinci slede svoje racionalne interese, u društvu je lošije u poređenju sa stanjem u kome pojedinci sarađuju jedni sa drugim. Zato, radi omogućavanja kolektivnog delovanja, pojedinci osnivaju državne institucije, kojima predaju ove slobode koje sprečavaju društvenu saradnju, pod ugovorom koji obavezuje vlasti da garantuju ova specifična prava koje pojedinci i dalje zadržavaju za sebe. Zauzvrat, vlasti primenjuju zakone da bi pojedinci bili odgovorni za njihovo priklonjavanje ka takvom društvenom ugovoru, a građani – sa druge strane – drže vlasti odgovornim preko periodičnih izbora.
Liberalizam je jedini sistem mišljenja koji stavlja pojedinca u središtu društvenih odnosa. Utemeljen na književnim radovima britanskih prosvetitelja kao što su Džon Lok i Dejvid Hjum, političko delovanje pripada pojedincu zbog njegovih/njenih Bogom danih, neporeknutih prava na život, slobodu i privatno vlasništvo. A ipak, u ovom triptihu, sloboda ima prednost do tačke da su pravo na život i vlasništvo bili uokvireni individualnim pravima. Zato, slobodni pojedinac pretstavlja fundamentalnu epistemološku pretpostavku liberalizma. Rođen iz neobičnog i napetog braka između liberalizma i demokratije, liberalno demokratski politički sistem transformisao je – bar retorički – zaštitu individualnih sloboda i prava na temeljnu normu koja prožima sve njegove domaće i međunarodne politike i delovanja.
U ime takvog principa, liberalno demokratske države upućivale su kritike drugim državama, bojkotovale su Olimpijske igre, uslovljavale članstvo u međunarodne organizacije, pa su se čak i borile na bojnim poljima. Bez individualne slobode, liberalna demokratija ne bi bila to što jeste, a umesto toga nalikovala bi na bilo koji drugi politički režim koje je čovečanstvo dosad videlo. Individualna sloboda je onaj elemenat koji od liberalne demokratije pravi unikatan politički sistem, sistem bez presedana i koji ne može da bude imitiran.
Simptomi otkrivaju nedostatke liberalne demokratije
Zato, kade je KOVID-19 pandemija udarila planetu, ono što je zvučalo čudno u velikom rasponu vladinih ograničenja širom globusa, nisu bile drakonske mere nametnute od kineskih vlasti, već masovno kršenje individualnih sloboda, praktikovane u većini liberalnih demokratija, kao i njihovo krajnje nepoštovanje individualnog delovanja, sposobnosti pojedinca da dejstvuje prema njegovom/njenom „Bogom danog“ prirodnom pravu, njegovog/njenog ličnog interesa. Povrh svega, još više je iznenadila spremnost većine pojedinaca da dozvole vlastima da im uzmu ova „Bogom dana“ prava bez bilo kakvog vidljivog otpora.
Možda upravo iz ovog razloga, KOVID-19 pandemija obelodanila je da se liberalizam oslanja na jednoj neodrživoj pretpostavci, te da to nije sloboda, kao što propovedaju liberali, već instinkt za opstanak, to što nam je Bog (ili Priroda) provobitno dao. Zbog toga, tvrdnje zapadnih liberalnih demokratija da ograničenja individualnih sloboda spašavaju živote, oduzele su liberalnoj demokratiji njenu unikatnost, prioritet slobode u odnosu na opstanak. Uzvik amerikanskog revolucionara Patrika Henrija „Dajte mi slobodu ili dajte mi smrt“ završio je samo kao ideološka glupost liberalne hagiografije.
Istiskivanje indivudualne slobode iz jednačine liberalne demokratije vodi ka velikim dilemama, ne samo o sudbini liberalne demokratije, već o celokupnom međunarodnom poretku. Prvi karakterističan znak krize je oficijalna i/ili društvena cenzura u obliku kulture poništavanja, težnja društvenih struktura, liberalnih medija i državnih institucija da zaćute svakoga koji nudi nekakvu alternativu ili suprotstavljeni iskaz od onih koji su objavljivani sa strane liberalnih elita i snaga u i okolo liberalno-demokratskih režima.
Liberalna demokratija izgubila je bitku ideja, a ovo postaje očigledno sa beskrajnom cenzurom koje liberalno-demokratske vlasti ili njihovi visoko-tehnološki saveznici nameću na tačke gledišta koje dovode u pitanje totalnu liberalnu kontrolu u sferi ideja. Međutim, iako borba za ideološku hegemoniju nije nepoznata pojava, ono što je u osnovi uspeha liberalne demokratije u takvoj borbi – radi uspešnog ratovanja – je da liberalne demokratije mora da preseku granu na kojoj sede: sloboda pojedinaca da mogu sami da biraju, da imaju različita mišljenja, te da izražavaju ta mišljenja na različite načine.
Drugi vidljivi znak krize u liberalnoj demokratiji je prihvatanje pseudonaučnih kritičkih teorija u liberalnim demokratijama, uzete iz njihove akademske opskurnosti i postavljene u mejnstrimu popularne kulture i oficijalne politike. Izgradnja na temeljima marksizma i derivacije iz neomarksističke epistemologije, veliki broj varijacija kritičkih teorija – kao što su kritička rasna teorija, kritička rodova teorija, kritička enviromentalna teorija i slične teorije – napadaju zapadno političko iskustvo, sami kontekstualni okvir liberalne demokratije kao nepopravljivo opresivan.
Izvor: Tim Pierce / Flickr (CC 2.0).
Slično prethodnoj poenti, paradoks takvog razvoja je da su kritičke teorije temeljno antiliberalne; razvrstavajući pojedince u identitarijanskim kutijama, njihov cilj na kraju je brisanje samog koncepta slobodnog pojedinca, a to bi bilo eliminacija same liberalne demokratije. Podržavajući neliberalne i antiliberalne kritičke teorije samo pokazuje krizu ideja liberalne demokratije, kao i njen ideološki neuspeh.
Pravi koreni krize
Dosadašnja diskusija pokazuje samo simptome krize, ne i njene uzroke. Priroda uzroka je strukturna. Liberalizam se pojavio u zapadnoj Evropi u toku 18. veka, sa književnim radovima britanskih i francuskih učenjaka iz doba prosvetiteljstva, a dobio je podsticaj u američkoj i francuskoj revolucija ka kraju tog veka. Liberalna demokratija bila je nastojanje za odvijanje novih socioekonomskih odnosa, stvorenih u industrijskoj revoluciji u 19. veku, u kojima su relativno visoke nadnice u industriji oslobodile milione pojedinaca iz feudalnih ekonomskih odnosa. To je bio prvi put u istoriji čovečanstva kada su cele porodice mogle da opstanu nezavisno od zajedničke ekonomije.
Pobednici u toj revoluciji bili su industrijska buržoazija i radnici, koji su zajedno formirali veliku društvenu klasu koja je postala poznata kao srednja klasa. Ta klasa postala je centar potrebnog političkog konsenzusa za novi liberalno-demokratski politički sistem. U međuvremenu, gubitnici u toku industrijalizacije, mikro-buržoazija, osnovala je široku lepezu reakcionarnih ideologija kao što su marksizam, feminizam, fašizam, nacizam, a svaka od njih u svome je jezgru nosila kritiku protiv koncepta o slobodnom pojedincu, kao i predlog da se pojedinac potisne i stavi u funkciju moćne strukturalne dinamike klasa, rodova, društvene hijerarhije, odnosno rase.
Novi socioekonomski odnosi žudeli su za novim povezanostima u zajednici. Stare veze u zajednici isčezle su iza privatnosti domova u kojima je počela da uživa uža porodica. Postepeno, novi socioekonomski odnosi otvorili su put ka jednom ranije nepoznatom konceptu, naciji-državi, kao kolektivnoj identitarijanskoj referenci. Nacija-država ponudila je ono izgubljeno osećanje zajedništva, koje je ranije postojalo u feudalnom okrugu, ali koje je sada preuzelo jednu ranije nepoznatu dimenziju: masovnu indoktrinaciju korišćenjem ogromnih resursa nacije-države. Tako, individualna sloboda i nacija-država postale su dve temeljne ideje uzete u industrrijskim društvima radi ustanovljavanja novog političkog sistema, liberalne demokratije.
Deindustrrijalizacija i imigracija kao uzroci erozije društvenog konsenzusa o liberalnoj demokratiji
Zbog toga, mi mora da pronađemo same uzroke krize liberalne demokratije u velikoj socioekonomskoj transformaciji koja prožima savremeni Zapad, koji je geopolitičko mesto rođenja, ali i prvobitno prebivalište liberalne demokratije. Deindustrijalizacija zbog globalizacije, te masovna imigracija, uputile su smrtonosne udarce dvama stubovima liberalne demokratije. Sa jedne strane, deindustrijalizacija je razvodnjila srednju klasu, njenog primarnog korisnika, zato umanjujući postojeći konsenzus o tom političkom sistemu.
Sa druge strane, masovna i intenzivna imigracija razotkrile su bilo kakvo sveobuhvatno osećanje nacionalnih zajednica koje je nacija-država nudila, najbolje otslikano sa zatvorenim imigrantskim zajednicama u mnogim zapadnim gradovima, kao što su pariska naselja Grinji, le Moro u Francuskoj, Molenbek u Belgiji, Botkirka, Fitja i Malme u Švedskoj, gde policija okleva da uđe, na taj način pokazujući jednu od velikih kriza koje društvo treba da reši radi demokratizacije ili radi toga da se ostane demokratizovan, penetracijsku krizu.
Uzroci krize liberalne demokratije su tamo gde su bili uzroci njenog uspona i raskoša: socioekonomske strukture koje su u osnovi svakog političkog sistema. Digitalna revolucija dovodi socioekonomske strukture koje su veoma drugačije od onih iz industrijske revolucije. Marksistički koncept proletarijata više nije bitan: danas, niko ne poseduje samo svoje radne ruke. Intelektualno vlasništvo danas je relevantno isto kao i vlasništvo nad imanjima. Danas više ne postoje kmetovi koji se sele sa sela u metropolama radi rada u industriji; umesto toga, savremeni gradovi su pod invazijom specijalista i menadžera iz digitalne industrije.
Ovo kretanje je uzrok procesa gentrifikacije, u kome siromašniji ljudi, koji su prvobitno naseljavali velike gradove, odlaze ka manjim centrima ili završavaju kao beskućnici. Nacionalne ekonomije više se ne oslanjaju na industrijskoj proizvodnji, već radije na uslugama, što je dovelo do toga da je to danas poznato kao postindustrijsko društvo. U mnogim slučajevima, ove usluge ne proizvode nikakvu drugu društvenu vrednost, već samo profit za neproduktivnu kategorju akcionara.
Zapadna društva akumuliraju enormno blago iz globalizacijskog procesa, ali distribucija tog blaga nejednaka je kao nikad dosad. Korisnici takvog blaga pokušali su – sa osrednjim rezultatima – da premoste nepomirljive napetosti koje je takva nejednaka raspredela stvorila, pomoću sve veće količine socijalnih programa, ali socijalni nemiri rastu, kao što je pokazao pokret Žutih Prsluka u Francuskoj u 2020, godini, ili BLM i Antifa protesti u SAD.
Mogu li liberalne demokratije da prežive sve manju brojčanost stada (srednje klase)?
Preostaje da vidimo kako bi se liberalne demokratije snašle sa takvom erozijom ta dva stuba na kojim su postavljene. Kako bi opstale bez potrebnog konsenzusa, stvorenog od sve manje srednje klase i nacije-države koja isčezava? Kako bi preživele pomak od individualne slobode kao bezuslovne vrednosti liberalno demokratskog društva ka opstanku? Tu je liberalna demokratija na nepoznatom terenu, ali ne i čovečanstvo. Svaka diktatura tražila je svoj legitimitet iz potrebe za opstanak društva.
Postoje znaci da liberalna demokratija ne bi bila sposobna da preživi ove strukturalne promene, te da su njeni dani odbrojani. Kako kaže nekadašnji premijer Češke, Vaclav Klaus, svojevremeno samoproklamovani liberal, ali danas poznat kao konzervativac, liberalna demokratija, zajedno sa svojim uništenjem, uništava i zapadnu civilizaciju. Novi model giganta profesionalnih usluga KPMG samo potvrđuje model MIT iz 1972. godine, da bi zapadna društva doživele kolaps približno u sredini našeg veka.
Iako ovi modeli naglašavaju uglavnom materijalne faktore – kao što su ekonomija i prevelika eksploatacija planete – etablirano društveno znanje pokazuje da društva doživljavaju kolaps zbog svojih pogrešnih odluka u vezi sa pogrešnim idejama. U odnosu na ono drugo, Zapad bi mogao da služi ostatku sveta kao prikaz užasnih i vidljivo neuspešnih ideja, uključujući komunizam, fašizam, nacizam, feminizam, anarhizam i, u poslednje vreme, liberalizam.
Molimo pročitajte pravila pre komentarisanja ili preuzimanja
Napomena: Stavovi i mišljenja izraženi u ovom članku su stavovi autora i ne odražavaju nužno stavove Instituta za komunikacijske studije ili donatora.
