Jovana Marovic
Posljednjih godina Crna Gora je postala poprište uticaja i interesovanja niza nezapadnih aktera, prije svega Rusije, Kine i Turske, a njihov politički uticaj, iako nije slab, i dalje je pod kontrolom. Strane investicije su po pravilu praćene kontroverzama što ukazuje na nezadovoljavajuće stanje vladavine prava u zemlji, uprkos činjenici da se reforme u okviru pregovora o pristupanju države Evropskoj uniji odvijaju već osam godina.
Rusija
Posmatrajući trend direktnih stranih investicija u posljednjem trogodišnjem periodu, ne postoji trajni interes investitora, niti stabilan obrazac kada je riječ o zemljama iz kojih investicije dolaze. Tokom prvih šest mjeseci 2019. godine Azerbejdžan je bio na prvom mjestu po stranim direktnim investicijama, Mađarska je bila na drugom mjestu sa 51,7 miliona eura uloženih u crnogorske banke i kompanije. Na trećem su mjestu bili investitori iz Rusije sa 34,8 miliona eura. Rusija je, dakle, i dalje u samom vrhu zemalja koje ulažu u Crnu Goru uprkos tenzičnim odnosima između država tokom dužeg vremenskog perioda, a koji su se manifestirali nizom sankcija i mjera sa obje strane. Investicije iz Rusije su stagnirale tokom kolapsa diplomatskih odnosa koji počinje 2014. godine, uvođenjem sankcija Rusiji zbog krize na Krimu, ali se, ekonomski gledano, Rusija opet izuzetno visoko kotirala u Crnoj Gori tokom 2018. i 2019. godine.
Najveći udio ruskih investicija i dalje je usmjeren u nekretnine: u prvih sedam mjeseci 2019. godine ruski državljani kupili su imovinu u Crnoj Gori u vrijednosti od 22,73 miliona eura, dok su direktna ulaganja u crnogorska preduzeća iznosila samo 722.533 eura. Stalna prisutnost u zemlji i obnovljeni interes mogu se tumačiti i imovinom koja je već u vlasništvu Rusa, posebno na crnogorskom primorju. Veliki broj ruskih državljana takođe je dobio dugoročnu dozvolu boravka u Crnoj Gori. Iako se Vlada želi distancirati od Rusije, to nije slučaj s ruskim novcem, kao što je i uvijek bio dobrodošao počevši od kupovine Kombinata aluminijuma (KAP) još 2005. godine od strane kontroverznog biznismena Olega Deripaske.
Pogoršanje odnosa između Crne Gore i Rusije započelo je u decembru 2015. godine kada je Crna Gora dobila pozivnicu za članstvo u NATO-u, a kulminirala događajima oko parlamentarnih izbora u oktobru 2016. godine. Naime, tokom izbornog dana, Vlada je objavila da je spriječila pokušaj državnog udara od strane terorističke grupe u koju su bila uključena i dva ruska državljanina, a čiji je cilj bio nasilna smjena vlasti u zemlji i sprečavanje Crne Gore da uđe u NATO. Događaj iz 2016. godine rezultirao je time da su ruski državljani, navodno povezani s GRU-om (ruskom vojnom-obavještajnom službom), osuđeni prvostepenom presudom, ali uprkos presudi, većina građanki i građana u Crnoj Gori državni udar i dalje percipira kao navodni. Godinu dana nakon prvostepene presude, Apelacioni sud nastavlja odlagati konačnu presudu. Iako je uloga zvanične Moskve u ovom slučaju još uvijek zamagljena, jasno je da je strah od ruskog političkog uticaja ubrzao ratifikaciju protokola o pristupanju Crne Gore NATO-u.
Uticaj Moskve na Podgoricu slabi od ulaska Crne Gore u NATO u junu 2017. godine, ali su nedavni protesti izazvani kontroverznim rješenjima iz Zakona o slobodi vjeroispovijesti ili uvjerenja i pravnom položaju vjerskih zajednica koji je usvojen u decembru 2019. godine ponovo otvorili vrata takvim uplitanjima. Preciznije, to je slika koju vladajuća Demokratska partija socijalista (DPS) želi da pošalje svijetu, ali potencijalna uloga Rusije još uvijek nije niti jasna niti dokazana.
Izvor: scradar.com
Kina
Kina je trenutno i uglavnom prisutna u Crnoj Gori kroz izgradnju auto-puta koji povezuje luku Bar sa glavnim gradom Srbije Beogradom. Crnogorska vlast često izlazi u susret željama investitora, te daje značajne povlastice, poput otpisivanja duga ili oslobađanja plaćanja poreza, što negativno utiče na sprovođenje projekata. Veliki infrastrukturni projekti, čija je ekonomska izvodljivost nerijetko upitna, često su način da vlast osigura brze političke poene, posebno tokom predizbornih kampanja.
Nema posebne razlike između ulaganja koja dolaze iz zapadne Evrope ili zemalja koje se ne klasifikuju kao zapadne. Štaviše, neki od najvećih skandala, poput npr. privatizacije „Telekoma”, povezani su sa zemljama Evropske unije, u ovom slučaju Mađarskom. Nije lako pratiti tokove novca, jer oni često dolaze u Crnu Goru preko offshore kompanija, što je jedan od glavnih načina ”privlačenja” kontroverznih investitora. Ukratko, iako Crna Gora sada ima povoljnije okruženje i ambijent za poslovanje i ulaganja nego što je to bilo prije 10 godina, ključni problemi su povezani s izgradnjom institucija i uklanjanjem neprimjerenog političkog uticaja. Nemogućnost povlačenja jasne linije između partije i države, rasprostranjenost klijentelizma i favoriziranje ličnih veza u donošenju odluka neka su od ograničenja koja otežavaju realizaciju punog potencijala brojnih ulaganja.
Upravo je najveći kineski infrastrukturni projekat u zemlji, auto-put Bar-Boljare koji gradi Kineska korporacija za puteve i mostove (CRBC), primjer lošeg planiranja. Vlada je odabrala investitora bez javnog poziva, dok je zbog dva prethodna neuspjela tendera bila prisiljena ponuditi povlastice (oslobađanje od poreza na plate, materijale itd.) koje, primjera radi, neke zemlje u regionu nisu bile spremne obezbijediti. Uprkos savjetima stručnjaka, Vlada je odlučila započeti izgradnju auto-puta s najsloženijom dionicom, što se odrazilo na isplativost cjelokupnog ulaganja.
Iako su pripremljene tri studije izvodljivosti, Vlada nije mogla precizno definisati obaveze investitora. Tokom gradnje se ispostavilo da kineska kompanija nije obavezna graditi važan dio auto-puta, što je dodatno negativno uticalo na javne finansije. Zbog obaveze Vlade da otplaćuje kredit, javni dug sada iznosi oko 80 posto BDP-a, što je povećanje od 18 posto od 2012. godine. Građanke i građani Crne Gore različito percipiraju izgradnju auto-puta i njegovu održivost. Preko 70 posto njih vidi prednosti izgradnje auto-puta, dok su mišljenja podijeljena što se tiče njegove finansijske održivosti, pokazuje istraživanje javnog mnjenja koje je za potrebe Politikon mreže sprovedeno u martu 2020. godine. Iako još uvijek nije vidljiv politički uticaj, postoji neizvjesnost u vezi daljeg razvoja odnosa između Crne Gore i Kine. Svako nepoštovanje roka za otplatu kredita može imati posljedice. Postoje navodi da bi, ako vlada ne bude mogla redovito vraćati kredit Kinezima, tvrtka mogla zaplijeniti neke crnogorske resurse. Dosadašnji primjeri, posebno onaj u Šri Lanci, pokazuju da kineska strana koristi slabosti zemalja koje imaju probleme poput klijentelizma i elemente zarobljenih država, a nisu u stanju ispuniti svoje obaveze. Konkretno u slučaju Šri Lanke, kineska kompanija je postala većinski vlasnik luke u ovoj zemlji.
Turska
Ekonomska saradnja između Crne Gore i Turske bi trebalo da bude značajno unaprijeđena u narednim godinama. Nakon posjete turskog ministra vanjskih poslova početkom godine, najavljeno je da će trgovina biti gotovo udvostručena, a ona trenutno iznosi 140 miliona eura. Takođe je najavljeno i otvaranje konzulata u Istanbulu i na sjeveru Crne Gore. Zanimljivo je napomenuti da je broj registrovanih turskih kompanija, trenutno je taj broj iznad 2000, koje posluju u Crnoj Gori već sada veći od npr. broja srpskih ili ruskih kompanija koje su dugo u samom vrhu. Taj trend se najčešće objašnjava povećanom sigurnošću turskih investitora nakon pristupanja Crne Gore NATO-u i usled potpisanih formalnih sporazuma o unapređenju saradnje. Za sada nema naznaka da će se povećana ekonomska prisutnost Turske preliti na političku zonu uticaja. Jedan od razloga je to što se politički uticaj Turske usmjerava putem Bošnjačke stranke (BS) u Crnoj Gori koja je članica vladajuće koalicije. Ova stranka podržava politiku Vlade zagovarajući demokratizaciju zemlje u okvirima EU.
Perspektiva uticaja nezapadnih aktera
Budući da nezapadni akteri trenutno ne nude okvir za demokratizaciju, ne doprinose reformama u zemlji i nemaju dugoročnu agendu, nisu kompatibilni partner u pristupanju Crne Gore EU, niti su u tom pogledu privlačni za vladajuću stranku i većinu opozicije. Međutim, zbog pomenutih trendova, posvećenost EU Zapadnom Balkanu razvijanjem metodologije predstavljene u februaru 2020. godine i postupnim integrisanjem država regiona u politike EU od velikog je značaja. Ekonomski interes i krediti koje Kina nudi Zapadnom Balkanu mogu biti osnov za jači politički uticaj u ovom dijelu Evrope ako EU ne bude angažovana u dovoljnoj mjeri. U Crnoj Gori je situacija još složenija ako se uzme u obzir nepovoljan finansijski okvir za izgradnju auto-puta koji, ako država ne bude u mogućnosti da vrati kredit, se može preliti i na političku sferu odnosa.
S obzirom na to da je centralni problem realizacije punog potencijala povećanog interesovanja investitora slabo stanje vladavine prava u zemlji, pružanje mjerljivih rezultata u borbi protiv korupcije ostaje ključni zadatak i izazov za crnogorsku Vladu. Upravo je ovo od presudnog značaja za izgradnju imidža sigurne destinacije. Jačanje mjera integriteta i njihova nepristrasna primjena, zajedno s izgradnjom kulture vladavine prava, jedini je put za demokratsku i ekonomsku konsolidaciju i za potencijalno članstvo u EU. Suočavanje s velikim korupcijskim skandalima bio bi prvi znak takve vladine posvećenosti i opredijeljenosti.
Molimo pročitajte pravila pre nego što date svoj komentar ili preuzmete
Napomena: Stajališta i mišljenja iznesena u ovom članku mišljenja su autora i ne odražavaju nužno stavove Instituta za komunikacijske studije ili donatora.
