Prof. dr Dubravka Valić Nedeljković
Mnogobrojna mediska istraživanja u poslednjih više od četvrt veka na balkanskom, ali i na međunarodnom nivou, ukazuju na isti fenomen a to je da mediji smatraju da žene nisu kredibilan izvor informacija.
Mnogobrojna mediska istraživanja u poslednjih više od četvrt veka na balkanskom, ali i na međunarodnom nivou, ukazuju na isti fenomen a to je da mediji smatraju da žene nisu kredibilan izvor informacija. Istovremeno one su od druge polovine dvadesetog veka dominantne kao proizvođači sadržaja u masmedijskoj sferi, češće doduše kao prezenterke i izveštačice nego kao urednice i menadžerke. Međutim na žalost ulazak žena u medijske profesije nije automatski značilo i promenu uređivačkih politika ka većoj vidljivosti žena u medijima, već je samo doprinelo smanjenju nadnice za rad u medijskoj industriji.
Svi dosadašnji Globalni medijski monitorinzi (GMMP), koji se, da podsetimo, rade svakuih pet godina, započeti još 1995, a poslednji je rađen 2015, kada je u istraživanju učestvovalo 114 zemalja u svetu, “pokazuje da je svet u vestima uglavnom svet muškaraca. Dvadeset godina od prvog GMMP, ispostavlja se da izazovi seksizma, rodnih stereotipa i predrasuda u informativnom svetu odolevaju vremenu, prostoru i platformama. Ali, ima i primera napretka prema rodno pravednijim medijima (...) Žene su 2015 nešto češće pravile vesti, ali su i dalje vesti retko bile o njima” (Snježana Milivojević).
Monitoring javnih servisa u Srbiji Novosadske novinarske škole (2016) na korpusu od 2000 sati analiziranog programa u toku šest istraživačkih meseci pokazao je da su u ukupnom korpusu (dakle i u informativnom i u kulturno-obrazovnom i u zabavnom i u sportskom programu) žene subjekti informacija na Radio-televiziji Srbije (RTS) 21 posto, a na Radio-televiziji Vojvodine 20 posto, pri čemu prema važećem popisu stanovništva Srbije 51,3 posto (2014) su žene.
U vreme predizborne kampanje iste godine (2016) uprkos kvotama po kojima je na izbornim listama svaka četvrta osoba morala biti žena u medijima su kandidatkinje bile prisutne samo 15 posto u informativnim emisijama RTS i 14 posto u RTV-u. Ukoliko se pogledaju rezultati ukupne dužine tonskih inserata objavljenih tokom kampanje u oba javna servisa je to svega 18 posto nasuprot 82 posto vremena koliko je posvećeno direktom govoru kandidata. Veoma slični rezultati dobijeni su i izborne 2017, ali i u prethodnim izbornim ciklusima od 1996 pa na ovamo od kada NNŠ sistematično prati izveštavanje medijima o svim predizbornim kampanjama (lokalni, pokrajinski, parlamentarni, predsednički i za članove nacionalnih saveta nacionalnih manjina) izbornom danu i postizbornim dešavanjima.
I kada govore u medijima žene se ne bave pitanjima iz oblasti rodne ravnopravnosti. Na primer u uzorku za istraživanje uređivačkih politika tokom praćenja predizborne kampanje 2008 u elektronskim i štampanim medijima nije identifikovan ni jedan primer da je kandidatkinja govorila o ovim pitanjima. To u potpunosti odgovara i rezultatima GMMP 2015 prema kojima su žene na planetarnom nivou govorile o pitanjima posvećenim rodnoj ravnopravnosti u svega 3 posto slučajeva (Snježana Milivojević 2015).
Izvor: pexels.com
Rodni disbalans uočava se u Srbiji, a slično je i u drugim zemljama, još u sferi obrazovanja. Studije češće završavaju žene (58 posto), ali se one uglavnom opredeljuju za društveno-humanističke nauke (71 posto), a muškarci za tehničke nauke (65 posto). Ovaj rodni aspekt obrazovanja odslikava se i u medijima pa tako muškarci govore o takozvanim značajnim pitanjima kao što su ekonomija, politika, privreda, investicije, razvoj, a žene o obrazovanju, socijalnoj zaštiti i kulturi. Pa su tako u emisijama o kulturi i u RTV i u RTS žene 2016 bile subjekti čak u 45 posto slučajeva (Metropolis RTS, Folder kultura RTV), a muškarci u informativnim emisijama u prilozima o politici u RTV 85 posto, Pinku 84 posto, RTS 76 posto i N1 75 posto (NNŠ 2017). Dakle bez obzira da li su u pitanju javni servisi ili komercijalni mediji pa čak i oni koji se smatraju visokoprofesionalim, modernim sa uređivačkom politikom koja vodi računa o balansiranosti i nediskriminatornom odnosu prema marginalizovanim grupama (N1) i u tim programima žene kao izvori informacija, kao citirane osobe, su potpuno zanemarene.
Osim aktivistkinja iz ženskih nevladinih organizacija i istraživačica na akademskom i novinarskom nivou širom Balkana se bore za vidljivost žena u medijima i rodno senzibilisaniju uređivačku politiku. U Srbiji su veoma aktivne Tamara Skrozza, Jovana Gligorijević i druge. Za “Danas” Jovana Gligorijević ističe “Žena će se naći u medijima ako je gola i visoko seksualizovana ili ako je pretučena ili mrtva. To su dva osnovna tipa prikaza žena u medijima (2017).
Istraživanje Matice hrvatske pokazalo je da su 2009. na HTV-u izjave žena o nekom pitanju bile zastupljene sa samo 16,5 posto, na Novoj TV 21,8, a na RTL-u 21,4 posto.
U crnogorskim medijima prema mišljenju filozofkinje i feministkinje Kristine Bojanović “Žene najčešće imaju priliku da govore o ličnom iskustvu, o porodičnim pitanjima i slično, a u okviru rubrika u pojedinim časopisima, zauzimaju mjesto ‘ekspertkinja’ za kozmetiku, ishranu/dijete, recepte, uređenje doma, odgajanje i vaspitavanje djece. Uglavnom o onome što nema nikakav javni značaj, ili što bi moglo uticati na promjenu socio-političke klime u društvu (2015)“.
Istraživanja nevladine organiacije CURE iz BiH ističu “U medijima, reklamama, novinama, bilbordima, udžbenicima, TV emisijama, serijama, filmovima, animiranim filmovima, u komšiluku, na ulici, u pozorištima, kinima u porodici žene su gotovo uvijek prikazane uz svoju porodicu. U BiH medijima se ne prikazuju marginalizovane žene. U stripovima, video igricama, bajkama, crtanim filmovima skoro svi aktivni likovi su muškarci, dok su ženski likovi ti kojima treba pomoć i koje su pasivne”.
Jеdna od važnih oblasti vidljivosti i nediskriminatornog odnosa prema ženama je i upotreba rodno osetljivog jezika u javnoj sferi, posebno u medijima. Na zapadnom Balkanu, tačnije na području takozvanog BiH/CG/HR/SRB jezičkog prostora je različit odnos kako lingvista/lingvistkinja/zakonodavaca/obrazovnog sistema i medija prema primeni rodno osetljivog jezika. U Hrvatskoj je to oduvek deo uobičajne svakodnevne jezičke prakse, i rodno osetljiv jezik nije uopšte pitanje koje se postavlja u jezičkoj normi. U Crnoj Gori pitanje rodno senzitivnog jezika regulisano je Zakonom o rodnoj ravnopravnosti, i nepoštovanje rodno osjetljivog jezika prepoznato je kao diskriminacija i kažnjivo. Međutim u crnogorskim medijima nije i dalje sistemski prisutna rodno osetljiva jezička upotreba. Predsednica Odbora za rodnu ravnopravnost Crne Gore Nada Drobnjak u intervjuu za portalanalitika.me (4.11.2018) izjavila je:
“Mi, ako poznajemo naš jezik, ženama ćemo se obraćati u ženskom rodu i o njima govoriti u tom jezičkom rodu. Ali, svjedočimo da praksa nije takva. Moramo da razbijemo stereotipe i načine korišćenja tih izraza. Postoji zvanična obaveza da se koristi rodno senzitivni jezik, ali još uvjek ni institucije ni mediji to ne koriste dosljedno’, … , ‘frekvencija upotrebe ženskog roda je povećana ali je to nedovoljno’”.
U Srbiji nema konsenzusa o tome da li treba, ili ne, da jezik bude rodno senzitivan, ili je gramatički pristup po kojem je muški rod reprezentativan i za prirodni ženski rod norma koju valja bezrezervno poštovati i upotrebljavati. Mediji se ponašaju različito neki su dosledni ili u upotrebi (oni demokratičniji) ili u ignorisanju rodno senzitivnog jezika (konzervativniji) ili je sve ostavljeno ličnoj preferenciji samih novinara i novinarki. Kako god, podsetimo polemiku o rodno senzitivnoj jezičkoj upotrebi u srpskom jeziku otvorila je emerita, profesorka dr Svenka Savić sa Novosadskog univerziteta još osamdesetih godina dvadeseog veka i evo i nakon više od trideset godina ta polemika nije završena, niti je postignut profesionalni, ali i naučni, konsenzus o tom pitanju. Nažalost moramo napomenuti da je tu više reč o nacionalnom i političkom, nego o jezičkom i rodnom pitanju.
Šta je zajednički imenitelj svim istraživačkim rezultatima u poslednjih četvrt stoleća, uz male procentne napretke, ali ne tolike da bi promenili sliku o rodnom disbalansu u medijima Zapadnog Balkana. U svim medijskim rubrikama teme se sagledavaju najčešće iz muške perspektive; muškarci govore u svoje i u ime žena; o uspesima muškaraca izveštava se sa više pažnje; ženu kao subjekta informacije najčešće kvalifikuje njena reproduktivna uloga ili trenutna pozicija u javnoj vlasti koja je sama po sebi nosilac vesti; muškarci baštine uspeh žena za sopstvenu promociju; žene su neretko i kada su političarke na medijskim fotografijama prikazane seksistički, ne samo u tabloidima već i u uglednim medijima. Podsećamo na primer na vršioca dužnosti Predsednika Srbije Natašu Mićić (od 29.12.2002) čiju su fotografiju kako izlazi iz službenog automobila u kraćoj suknji (kolena i noge su u krupnom planu fotografije koju je snimio fotoreporter Miloš Cvetković) objavili mnogi mediji u Srbiji među kojima i ugledni “NIN” i “Politika”. Dakle u tom trenutku je bilo značajnije kakve noge ima ova političarka negoli koja je njena politčka orijentacija u kriznom periodu tada nove vlasti koja je svrgnula Slobodana Miloševića 2000-te godine.
Na kraju ovog tek osnovnog pregleda tema, istraživačkih podataka, vladajućih stavova i mišljenja o vidljivosti žene u medijima Zapadnog Balkana, sa svešću da je pregled potpuno manjkav i da su značajne teme ostale van ovog teksta, dakle tema “žena i mediji” nije ni izdaleka obrađena, a kamoli iscrpljena, ipak na kraju evo nekoliko najosnovnijih preporuka za bolju uređivačku praksu:
Važno je postići javni konsenzus o neophodnosti veće vidljivosti žene kao subjekta i izvora informacija, direktno citirane osobe u svim medijima kako štampanim, tako i elektronskim i novim digitalnim, posebno u vreme predizborne kampanje dati šansu kandidatkinjama da govore o sopstvenim stavovima i politikama koje zastupaju. Ukoliko su novinarima na raspolaganju dva podjednako kredibilna izvora informacija uvek prvo odabrati ženu, a tek ukoliko se to pokaže nemoguće obratiti se muškom izvoru. U zemljama u kojima u jezičkoj upotrebi nije rodno senzibilan jezik uvesti ga sistematično. Prihvatiti sve preporuke međunarodnog projekta GMMP prema kojima bi trebalo značajno povećati broj tema koje se tiču rodne ravnopravnosti i ljudskih prava u svim medijima, a posebno onim informativno-političkim, takođe da je veoma važno u emisijama vesti izrazito povećati broj subjekata žena, a novinarke da se više bave izveštavanjem i uređivanjem, a manje da rade samo kao prezenterke. U objavljivanju snimaka i fotografija obratiti dužnu pažnju na negovanje dobrog ukusa na šta upućuju i svi novinarski kodeksi.
Molimo Vas pročitajte pravila o komentiranje ili preuzimanje.
Napomena: Mišljenja i stavovi u ovom članku su autora i ne odražavaju stavove Instituta za komunikaciske studije ili donatora.
