Tekst je odgovor na blog Nauma Kajcheva "Za ujedinjenje oko naše zajedničke istorije - Car Samuel erga omnes (II)", objavljen 21.05.2021.
Ognen Vangelov i Ljupčo Risteski
Smatramo da su teze koje zastupa gospodin N. Kajčev upravo doprinose povećanju i jačanju sukoba između dva naroda i države. Teze i pristup gospodina N. Kajčeva doprinose novim teško premostivim nesporazumima između budućih generacija Bugara i Makedonaca.
Gospodin Naum Kajčev ponovo dovodi raspravu u krug oko interpretacija srednjeg veka, želeći da materijalnu raspravu o Samuelovom kraljevstvu predstavi u medijima, a istovremeno, pozivajući se na zapadnjačke studije, da ostavi utisak da su svi u regionalnoj i svetskoj medijavistici jednoglasni da se srednjovekovna kraljevstva (Prvo bugarsko carstvo, Drugo bugarsko carstvo i kraljevina Samuela) tretiraju kao bugarska u nacionalnom (etnonacionalnom) smislu.
Tumačenje studija, a ne neke neosporne činjenice
Što se tiče tumačenja karaktera bugarskih srednjovekovnih država i etničkog identiteta stanovništva u njima, uključujući i stanovništvo u Makedoniji, koje je u nekoliko navrata bilo sa njihove strane, prema članovima bugarske strane Komisije, " odvijao se proces trajne etničke homogenizacije ".", a u prethodnom članku Mr. N. Kajčev navodi da se "srednjovekovna bugarska nacija" učvrstila. Budimo potpuno jasni. Ovo je tumačenje studija, a ne neke neosporne činjenice.
Problem takvog pristupa je taj što "srednjovekovna bugarska nacionalnost" podrazumeva kao logičan i neposredan predak moderne bugarske etno-nacije, čiji su Makedonci deo. Gospodin N. Kajčev kaže da nikada nije tvrdio da se radilo o "deset vekova etničke homogenizacije", ali samo insistiranje na "trajnoj etničkoj homogenizaciji" konsolidovanog bugarskog naroda tvrdnja je o etno-nacionalnom kontinuitetu stanovništva nazvanog Bugari u taj period i tokom srednjeg veka do sredine 20. veka, a Makedonci su, ispada, samo jedan derivat (stvorenog 1944.) tog jedinstvenog zajedničkog bugarskog identiteta do 1944. godine. Zapravo, supredsedavajući Komisije sa bugarske strane, Gospodin. Angel Dimitrov rekao je ovih dana za medije—Da oni mogu prepoznati makedonski narod i jezik od 1944. pa na dalje. To znači da je celokupno kulturno-istorijsko nasleđe iz prošlosti na teritoriji Makedonije nasleđe bugarskog naroda od devetog veka do 1944. godine. Upravo je to teza o "deset vekova etničke homogenosti" nacionalnosti teritorija današnjih zemalja Bugarske i Makedonije (i šire).
I zato je suvišno govoriti o tome kako su ta srednjovekovna carstva karakterizovana u literaturi, jer sve te studije govore o vizantijskom periodu i različitim carstvima u srednjovekovnom kontekstu, bez bavljenja izgradnjom mitova o etno-nacionalnim istorijskim baštinama iz tog perioda pa sve do danas. Imenovanje kraljevina bugarskim je zaista od sekundarnog, pa i tercijarnog značaja. Mi, kao članovi Komisije, uopšte ne sporimo o imenima tih carstava u različitim studijama. Niti mislimo da bi ovo trebalo biti pitanje koje mi kao Komisija utvrđujemo. Ali ne možemo se složiti da je takvo imenovanje povezano sa etno-nacionalnim kontinuitetom bugarskog naroda u Bugarskoj, Makedoniji i dalje, od devetog veka do danas, a posebno da ne bude zastupljeno u makedonskim udžbenicima. Svakako mi preporučujemo da to ne bude predstavljeno ni u bugarskim udžbenicima. Gospodin N. Kajčeev i drugi članovi sa bugarske strane ukazuju na citate kao dokaz teze na kojoj rade, sa kojom se mi ne slažemo i nećemo moći da se složimo u budućnosti. I ovo nije neslaganje oko nekog hira, već principijelan stav makedonskog dela komisije.
Ponovo ćemo naglasiti da svoj mandat ne doživljavamo kao ,,Komisiju za istorijsku istinu", već kao komisiju koja treba da daje preporuke vladama obe zemlje za zajedničko obeležavanje određenih događaja i ličnosti radi poboljšanja dobrosusedskih odnosa, a ne da potvrđuje našu zajedničku, "bugarsku" istoriju. U procesu izgradnje međusobnog poverenja u duhu Sporazuma o dobromsusedstvu između obe zemlje i slovo evropskih vrednosti, obe strane bi trebalo i mora da pronađu sebe.
Ukoliko se to ne dogodi, ovaj proces gubi svoje evropske vrednosti, a kako je već preporučilo nekoliko eminentnih evropskih predstavmika vlasti na polju proučavanja politike sećanja, to bi značilo samo zamenu jednog kolektivnog načina sećanja drugim koji neće rešiti probleme niti unutar naših društava, niti dalje. Svi smo svedoci da ovaj proces nije poboljšao odnose obe zemlje, već je postao kamen spoticanja, instrumentalizacije i prevođenje političkih stavova u ultimatum susednoj državi u procesu u kojem ona traži podršku za početak pregovora za punopravno članstvo u EU. I poboljšanje udžbenika istorije, u skladu sa svim preporukama međunarodnih stručnjaka, kao i pozitivnim evropskim i svetskim iskustvom, trebalo bi to da se uradi na način koji bi trebalo da smanji sukobe između dva društva zbog tumačenja prošlosti, a ne zameniti nacionalne, odnosno nacionalističke diskurse i istovremeno preslikati nacionalni istorijski narativ jedne moderne evropske nacije na drugu savremenu naciju.
Smatramo da su teze koje zastupa gospodin N. Kajčev upravo doprinose povećanju i jačanju sukoba između dva naroda i države. Teze i pristup gospodina N. Kajčeva doprinose novim teško premostivim nesporazumima između budućih generacija Bugara i Makedonaca.
Ovde je važno objasniti zašto uzimamo u obzir tezu o bugarskom narodu, koja je bila konsolidovana od 9. do 11. veka i osnova je jednog od naših zajedničkih istoijskih identiteta, koji je nasilno podeljen sredinom 20. veka zbog zavere, koja je bila krajnje kontroverzna, bez obzira da li se odnosi na zaveru komunista, Kominterne i Tita, Srba i slično.
Konsolidovanu bugarsku nacionalnost u 9.-11. veku
U istorijskoj sociologiji gotovo je konsenzusom prihvaćeno da su nacije proizvod društvenih i političkih procesa tokom većeg dela kasnog 18. veka, zatim u 19. i 20. veku. Procesi stvaranja nacije postoje i danas. Mali broj istoričara i sociologa pomeraju početak nacija pre tog perioda (17. vek), barem za neke nacije, ali nijedan ne govori o "konsolidiranim srednjovekovnim narodima", jer je gotovo nemoguće odrediti etnički i identitetski kontinuitet današnjih populacija sa populacijama iz prošlosti. Ovde je važno naglasiti da kada g. N. Kajčev govori o "konsolidovanoj naciji" on svesno ili nesvesno koristi koncepte koji se koriste za definisanje nacija. Pa čak i ukoliko je imao neku "konsolidovanu bugarsku nacionalnost" (što je u svakom slučaju vrlo diskutabilno) u 9.-11. veku, šta sa njom? To mora nešto da znači i da ima neki kontekst.
Da li je ta nacionalnost direktni predak današnjih Bugara (i Makedonaca)? Imajući u vidu to da kolege sa bugarske strane tvrde da makedonska nacija nije postojala pre 1944. godine, trebalo bi da zaključimo da naši narodi imaju zajedničko poreklo, a to je bugarsko koje je stvoreno u 9.-11. veku. Takva se tvrdnja ne može podržati ni jezički ni institucionalno, niti prema bilo kojim drugim etničkim markerima možemo govoriti o takvim nacionalnim (tj. etno-nacionalnim) kontinuitetima. Priča postaje posebno komplikovana u slovenskom svetu obzirom na bliskost jezika i kultura, kao i dijalekatskim kontinuumima u većini područja koja naseljavaju narodi koji govore slovenske jezike. Nije mnogo različito ni u nemačkoj i rumunskoj grupi naroda, naravno uz specifični kontekst za svakog od njih.
Izvor: mia.mk
Pre svega govorimo o radikalnim diskontinuitetima i promenama, a ne o kontinuitetima, čak i u zemljama sa kontinuisanom srednjovekovnom državnom i institucionalnom tradicijom kao što je Francuska (sjajan primer za to je knjiga Eugene Weber, "Od seljaka do Francuza"). pogotovo za zemlje čiji su se pretpostavljeni srednjovekovni prethodnici velikim delom nalazili na potpuno drugačijim teritorijama od sadašnjih.
Moderne države su upravo alati za stvaranje i učvršćivanje etnonacionalnih identiteta. To podrazumeva da je ideja identiteta nacije prema nekim karakteristikama koje se definišu kao autentične i autohtone uglavnom rezultat procesa koje su uspostavile države, a ne obrnuto. Povremeno postoje pokreti za nacionalnu emancipaciju kao odgovor na stvaranje određenih država. Bez obzira na specifičnu situaciju, sasvim je jasno da se etnonacionalni identiteti stvaraju upravo u kontekstu sopstvenih etnonacionalnih identiteta, često već uspostavljenih u određenim državnim okvirima, kao modeli za nove države i samoodređenje.
Svetski autoriteti koji su proučavali i proučavaju stvaranje nacija, nacionalizama kao i etno-nacionalnih identiteta kroz opsežna empirijska i uporedna istraživanja uverljivo nam pokazuju da su današnji etno-nacionalni identiteti konstrukcija modernog doba. Naravno, postoje razlike u izgradnji nacionalnih identiteta u različitim regionima i kontekstima zbog različitih uticaja i faktora. Takođe se podrazumeva da se većina nacionalnih identiteta oslanja na neku prethodnu tradiciju (bilo državnu, kulturnu, versku, usmenu, itd.). Ali sve one konstrukcije "priče o poreklu" nacije odvijaju se u državnom kontekstu ili u kontekstu aspiracija za novim državama ili težnji za kulturnom i / ili teritorijalnom autonomijom. A ideje etno-nacionalnog kontinuiteta hiljadama godina upravo su ideje koje su stvorile obrazovne i kulturne institucije novih zemalja, a ne obrnuto. Ili su to ideje stvorene protiv postojećih i dominantnih narativa.
Prema principu domino efekta, kada jedna država emitira određene vrednosti o tome šta znači nacionalni i jezički identitet, države stvorene nakon nje (a ponekad i kao odgovor na nju) oponašaju takve principe postavljanja sopstvenih nacionalnih identiteta i jezičkih standarda. I to je već prilično dobro razrađeno i poznato u istorijskoj sociologiji i političkim naukama uopšte.
Nacionalizam izmišlja nacije.
Ernest Gellner, koji se danas smatra jednim od klasičnih teoretičara nacije, u svom remek-elu "Nacije i nacionalizam"on kaže da su predmoderni politički subjekti (koje on naziva agrarnim društvima, za razliku od modernih industrijskih) bili trans-etnički i trans-politički. Stanovništvo takvih društava uglavnom je bilo vezano za religiju, crkvu ili dinastiju, a ne za državu i sveprisutnu kulturu. Dakle, srednjovekovna carstva ovih prostora (i ne samo ova) bila su upravo takva društva.
Ne možemo govoriti o N iz srednjovekovne konsolidovane nacionalnosti, niti o X iz homogenizacije u takvim društvenim okruženjima. Ako već ima smisla govoriti o kulturnoj diferencijaciji u srednjem veku, ona bi radije bila postavljena na nivou jezičke diferencijacije (slovenska nasuprot grčkoj, latinskoj i hebrejskoj), nego neka etnička bugarska naspram makedonske ili srpske ili hrvatske ili slovenačke ili poljske ili slovačke itd. Takve su se etničke kategorije razvile mnogo kasnije od 9. do 11. veka, a tokom kasnijih vekova nije uvek bilo jednoznačnih i snažno utvrđenih etničkih identifikacija ili naznačivanja kako na Balkanu, tako i širom Evrope, sve do stvaranja nacionalnih država. Zbog toga Gellner kaže da nacionalizam nije "buđenje nacija i njihove samosvesti" kako se to često veruje, već da je nacionalizam taj koji izmišlja nacije.
Benedikt Anderson, koji se takođe već smatra klasičnim teoretičarom nacija i nacionalizma, koji je istovremeno bio i politikolog i istoričar, u svom radu."Imaginarne zajednice" kaže da su zamišljene ili izgrađene sve zajednice veće od primordijalnih sela (pa čak i oni sami ponekad) u kojima su ljudi imali kontakt licem u lice. Smatra da je jedan od najjačih faktora u stvaranju nacionalne svesti razvoj kapitalizma i štamparija (on to naziva štamparskim kapitalizmom). Zapravo, on veruje da prvi nacionalni identiteti nisu stvoreni na evropskom tlu već u kreolskim zajednicama u zemljama Latinske Amerike.
Naučnici i dalje raspravljaju o tome koji su glavni faktori koji su doveli do razvoja nacija i nacionalizama, kao i tačan period ili tzv. ,,prva nacija" i ne postoji generalni konsenzus (postoje dominantni i nedominantni stavovi), ali u istorijskoj sociologiji postoji gotovo univerzalni konsenzus da su nacionalna svest i identiteti konstrukti modernog doba i da se predmoderni identiteti ( od srednjeg veka do antike) temelje na potpuno drugačijim društvenim odnosima koje je teško uporediti ili su gotovo neuporedivi sa današnjim.
Čak i najnovija istraživanja o poreklu nacija i nacionalizma ne otkrivaju ništa spektakularno novo, ali pružaju više uvida i teorijskih nijansi na osnovu opsežnijih empirijskih i kvantitativnih analiza. Tako, na primer, jedan od današnjih vodećih teoretičara nacija i nacionalizma, Andreas Wimmer, profesor sociologije na Univerzitetu Kolumbija u Sjedinjenim Državama, u svojoj knjizi iz 2013. godine ,,Ratni talasi" kaže da pre ere nacija koje su počele da se formiraju krajem 18. veka, ljudi nisu imali određeni koncept sopstvene etničke pripadnosti ili etničke pripadnosti svog vladara.
Ljudi su se prvenstveno poistovećivali sa lokalnom zajednicom - selom ili gradom, klanom, crkvom ili džamijom. On, kao i njegovi prethodnici, kaže da je nacionalizam novi princip ozakonjenja država. Naime, povećana državna centralizacija i vojna mobilizacija zbog modernizacije doveli su do novog socijalnog sporazuma između vladara i vladajućih o preraspodeli resursa. Prema njemu, etničke grupe i nacije su ekvilibrijumski rezultat procesa modernizacije. On svoju složenu teoriju o odnosu između nacionalizma i ratova bazira na empirijskoj analizi stvaranja nacionalnih pokreta u Francuskoj iz doba renesanse pa sve do Treće republike i u Osmanlijskoj imperiji iz klasilnog doba pa sve do mladoturske revolucije.
Postoje desetine vrhunskih sociologa i istoričara koji su objavljivali i još uvek objavljuju naučne studije o nastanku nacija i na makro i na mikro nivou, a ovde nema mesta da ih sve nabrojimo.
Međutim moramo naglasiti da obzirom na dominantnu svetsku modernu nauku o pojavi etnonacionalnih identiteta i njihovoj konsolidaciji, ne možemo prihvatiti teze i teorije o „konsolidovanoj srednovjekovnoj bugarskoj naciji“ koja bi trebalo da bude osnova za „našu zajedničku istoriju“. Kao što smo pomenuli i gore u tekstu, ne radimo to iz nekog hira već u ime moderne svetske nauke.
Upravo jedan od najpoznatijih evropskih istoričara i političkih teoretičara, Miroslav Hroh (profesor na Karlovom univerzitetu u Pragu) u svom radu Evropske nacije (Englesko izdanje objavljeno 2015. godine) kaže da su svi institucionalni ili kulturni ostaci političkih veza između moderne bugarske nacije i srednjovekovnih država na ovim prostorima potpuno uništeni ili zaboravljeni. S tim u vezi se ne može prihvatiti teorija da neka navodno konsolidovana bugarska narodnost iz 9.-11. veka može biti osnova za razumevanje "zajedničke istorije" današnjih Bugara i Makedonaca. Isto se može pročitati i u studiji Katrin Abazi koja analizira stvaranje srpskog i bugarskog nacionalnog identiteta.
Ona kaže da bugarski nacionalni identitet nije prethodio stvaranju moderne bugarske države, već da je država stvorila takav identitet. Koncept nacije morao se širiti među običnim narodom putem masovnih medija, modernog obrazovnog sistema, verskih institucija, kao i putem vojne mobilizacije. Kroz temeljnu analizu stvaranja država Srbije i Bugarske u 19. veku, došla je do zaključka da, kada je Kneževina Bugarska stvorena 1878. godine, veliki deo stanovništva nije imao jasnu predstavu o etno-nacionalnoj pripadnosti, da bi zatim, već u 1914 godini, nacionalni identiteti kako u Bugarskoj, tako i u Srbiji, mora da se međusobno lociraju i antagonizuju.
Ovo su danas dominantni pogledi u svetskoj nauci o stvaranju etnonacionalnih identiteta, a ni Makedonija ni Bugarska nisu izuzetak od tih generalnih procesa. To je ono što nam daje za pravo da i dalje insistiramo na svom principu rada i metodologije u Komisiji, a to je da je, prema našem mišljenju, jedini izlaz iz sukobljenih identitetskih prikaza o istoriji ovog područja, proučavanje istorije kritički i perspektivnije.
Molimo pročitajte pravila pre komentarisanja ili preuzimanja
Napomena: Stavovi i mišljenja izraženi u ovom članku su stavovi autora i ne odražavaju nužno stavove Instituta za komunikacijske studije ili donatora.
