d-r Jovana Marović
Vladavina prava u državama Zapadnog Balkana ne može biti unaprijeđena postojećim instrumentima koji stoje na raspolaganju Evropskoj uniji. Iako mnogi faktori utiču i objašnjavanju manjkavosti vladavine prava (i demokratije) autokratski način upravljanja ovim zemljama je najznačajniji dio problema. Balkanske autokrate i njihove političke partije nemaju volje da mijenjaju nedemokratske prakse koje ih održavaju na čelu država i podipuru njihovu gotovo neograničenu moć, ali ni dovoljno podsticaja.
Napori i uspjesi država Zapadnog Balkana u jačanju vladavine prava i Evropske unije u njihovom podsticanju su izuzetno ograničeni. I pored niza događaja, pa čak i dokumenata sa EU nivoa tokom 2018. godine sa ciljem revitalizacije procesa integracije, kraj godine smo dočekali u istom, apatičnom, raspoloženju kao i godinama unazad.
Balkanski lideri u porukama Evropske unije po pravilu vide isključivo podršku perspektivi i integraciji regiona uz ignorisanje crvenih lampica o izuzetno lošem i zabrinjavajućem stanju demokratije i vladavine prava, poput onih iz Strategije Evropske komisije iz februara 2018. godine o vezama vlasti sa organizovanim kriminalnim grupama i korupciji na svim nivoima. Međutim, ni sama Komisija nije uvijek jasna i precizna u slanju poruka. Umjesto postavljanja strogih uslova i povećanja pritiska na regionalne političare koje krivi za zarobljenost država, a u skladu sa ocjenama iz već pomenutog dokumenta, zvaničnici EU često koriste fraze kojima jačaju pozicije balkanskih autokrata poput ”Crna Gora je oslonac EU na Zapadnom Balkanu” nakon govora crnogorskog predsjednika Mila Đukanovića u Evropskom parlamentu u oktobru 2018. godine.
Ovaj tekst je dio istraživanja Savetodavne grupe za javnu politiku Balkan u Evropi, BiEPAG (Balkans in Europe Policy Advisory Group) i studije ”Jačanje vladavine prava na Zapadnom Balkanu: Poziv na revoluciju protiv partikularizma” koja je objavljena u januaru 2019. godine, a čiji su autori Tena Prelec, Marko Kmezić i Jovana Marović.
Nema efikasnog monitoringa i jasnih smjernica
EU se ne bavi dubljim uzrocima slabog stanja vladavine prava u regionu, niti u svojim izvještajima niti u izjavama svojih zvaničnika. Čak i kada se u izvještajima ili javnim nastupima nađe flagrantan slučaj kršenja ljudskih prava, napada na medija ili zloupotreba javnih resursa nisu praćeni dodatnim akivnostima ili mjerama. Ocjene koje Evropska komisija iznosi u svojim izvještajima, godišnjim i o stanju u poglavljima 23 (Pravosuđe i temeljna prava) i 24 (Pravda, sloboda i bezbjednost), su uopštene, kritike su nedovoljno odvraćajuće i podsticajne, bez jasnih smjernica.
Nadalje, samim tim što je stabilnost regiona stavila na prvo mjesto u odnosu na sve ostalo, EU je potcijenila važnu lekciju iz procesa integracije i proširenja: demokratije su najpouzdaniji i najučinkovitiji instumenti za rješavanje problema koji se odnose na bezbjednost i izgradnju država.
Osim toga, cijeli skup pravila i uslova koje EU posjeduje u velikoj mjeri se temelji na naučenim lekcijama iz prethodnih talasa pridruživanja i reakcijama na prioritetne i krizne situacije u regionu i kao takvi nisu rezultat proaktivnog i sistemskog pristupa i promišljanja. EU nema ideju o tome kako podržati konsolidovanje demokratije, a Komisija nema ni nadležnosti da interveniše u ovom području. Instrumenti su ograničeni i nedjelotvorni čak i u državama članicama, kao što to pokazuje nazadovanje demokratije u, na primjer, Mađarskoj i Poljskoj.
Izvor: newsbook.com.mt
Što se, pak, tiče Zapadnog Balkana, jedan od instrumenata koji EU ima na raspolaganju je klauzula balansa po kojoj može da blokira dalje otvaranje pregovaračkih poglavlja ukoliko je stanje u oblastima koje utiču na vladavinu prava (23 i 24) nezadovoljavajuće. Ovaj mehanizam je moćan na papiru, ali u praksi nikada nije iskorišten. Uz to, blokiranje pregovora (daljeg otvaranja pregovaračkih poglavlja) ne mora nužno biti i način koji će obezbijediti napredak i ubrzanje reformi.
Drugi mehanizam otvaranja poglavlja koja se odnose na vladavinu prava na samom početku procesa pregovora je nov i dobar, ali nije niti dovoljan niti učinkovit bez efikasnijeg monitoringa i jasnijih smjernica.
EU je potrošila značajno više vremena ”razmišljajući” kako je nazadovanje vladavine prava moguće riješiti (i u svom dvorištu i na Zapadnom Balkanu) umjesto sprovođenja konkretnih aktivnosti korišćenjem postojećih instrumenata (do njihovog unapređenja u praksi), zadovoljavajući se statusom quo. Pristup Evropske komisije jačanju vladavine prava je u potpunosti tehnokratski. Dosadašnji ”uspjesi” EU su strogo omeđeni mijenjanjem propisa. Unaprjeđenje propisa ne znači njihovu neselektivnu primjenu, kvalitetnije propise ili pomake u njihovom sprovođenju. Takođe, u središtu reforme se nalazi logika kvantiteta, a ne kvaliteta. Broj krivičnih prijava, optužnica ili osuđujućih presuda može biti pokazatelj intenziteta aktivnosti i sprovođenja zakona, ali ne pruža jasnu sliku o tome kako se sprovode reforme, da li je zakon jednak za sve, a ne uzima u obzir ni to da se institucije često ”grade” uz postojanje sukoba interesa ili kršenje zakona.
Dodatno, informacije koje državni organi dostavljaju Evropskoj komisiji su glomozne, nastale na osnovu mjera/aktivnosti koje nisu ažurirane redovno, ne održavaju stvarno stanje u ključnim oblastima za vladavinu prava, podložne su različitim interpretacijama, uz statistiku koja je varljiva i često netačna. Ovakva forma izvještavanja je odobrena od strane EU.
Neučinkoviti instrumenti
Potvrđujući da je njen dosadašni pristup bio ograničen objavljivanjem već pomenute strategije za kredibilnu perspektivu i pojačanu (sopstvenu) angažovanost u ovom dijelu Evrope, EU je predvidjela set instrumenata kojima bi trebalo da podstakne jačanje vladavine prava na Zapadnom Balkanu. Osim što ovi instrumenti nisu u potpunosti novi, njihovo sprovođenje je do sada nailazilo na brojne probleme, stoga bi ubuduće EK trebalo da pođe od jasne veze između njih i to na sledeći način:
Redovno definisanje konkretnih (pod)mjerila i prioritetnih aktivnosti popunilo bi prazninu koja se stvara u državama a zbog zastarjelih akcionih planova. U isto vrijeme bila bi obezbijeđena bolja koordinacija i ubrzanje procesa budući da nadležni organi u državama Zapadnog Balkana ne bi morali da pripremaju nove planove za šta su potrebni značajni resursi.
Jačanje instrumenata Evropske komisije treba da uključi i set podsticajnih (nagrada) i kaznenih mjera (sankcija) uz upotrebu preciznog jezika u identifikovanju problema i navođenju brojnih zloupotreba. Inicijativa Odbora za spoljne poslove Evropskog parlamenta iz februara 2019. godine o suspenziji pretpristupne pomoći kod ozbiljnih kršenja principa vladavine prava može biti važan korak u tom pravcu. Ovakve mjere morale bi biti praćene i unaprijeđenim monitoringom, jasnijim ocjenama o stanju vladavine prava i preciznim smjernicama sa EU nivoa.
Ukratko, EU bi trebalo da:
- Obezbijedi korektivne mjere brže i učestalije;
- Definiše konkretnija mjerila, redovno ih ažurira i podijeli u više pod-mjerila;
- Uspostavi jasnu vezu između izvještaja ekspertskih misija, godišnjih izvještaja Evropske komisije o stanju u zemljama i izvještaja o trenutnom stanju u okviru poglavlja 23 i 24;
- Detaljno mapira put reformi za svaku od država na Zapadnom Balkanu koji bi bio baziran na godišnjim prioritetima u oblasti vladavine prava;
- Definiše specifične i ciljno-orjentisane mandate za ekspertske misije;
- Učini javnim sve izvještaje eskpertskih misija;
- Učini izvještavanje striktinijim, obavezujućim i preciznijim;
- Pripremi izvještaje o trenutnom stanju u okviru poglavlja 23 i 24 za sve države Zapadnog Balkana bez obzira na fazu integracije;
- Definiše prioritete u odnosu na specifičan vremenski okvir (prioriteti da budu mjerljivi na godišnjem nivou);
- Primijeni pritisak kod zloupotreba i kršenja prava;
- Dodatno podrži napore civilnog društva u promociji vladavine prava.
Prateći (unaprijeđene) EU smjernice, državne institucije bi trebalo da:
- Pripreme narativne izvještaje o sprovođenju aktivnosti na ispunjavanju mjerila u formi pregleda ključnih rezultata i izazova;
- Sprovode dubinske analize bazirane na preporukama Komisije kako bi definisale detaljnije i konkretnije aktivnosti;
- Razviju novi obrazac za izvještavanje o reformama u oblasti vladavine prava;
- Unaprijede transparentnost na svim nivoima (uključujući i procedure zapošljavanja) u cilju uspostavljanja jasne odgovornosti u slučaju zloupotreba, ali i kako bi najbolji kandidati bili izabrani i kako bi bio obezbijeđen profesionalizam;
- Prošire mogućnosti za obuke i učine ih široko dostupnim (posebno) na lokalnom nivou.
Molimo Vas pročitajte pravila o komentiranje ili preuzimanje.
Napomena: Mišljenja i stavovi u ovom članku su autora i ne odražavaju stavove Instituta za komunikaciske studije ili donatora.
