Në situatën e palakmueshme në të cilën ndodhet Evropa, pas njoftimit të Trump se SHBA-të mund të tërhiqen dhe të kuptuarit se do t'i duhet shumë kohë për t'u përgatitur për vetëmbrojtje dhe mbrojtjen e Ukrainës, një fije shprese ka ardhur nga Turqia.
Evropa është nën presion të madh. Kërkohet jo vetëm t'i përgjigjet pyetjes nëse mund të mbrohet vetë, pa ndihmën e SHBA-së, por edhe të kalojë nga fjalët në vepra dhe të ndërtojë mbrojtjen e saj pa u mbështetur në një aleat amerikan. Presidenti i ri i SHBA-së, Donald Trump, deklaron rregullisht se vendet evropiane duhet të investojnë më shumë në mbrojtje dhe se nuk mund të llogarisin përgjithmonë te aleati amerikan.
Për publikun ky mund të duket si një debat i ri, por SHBA-ja e ka kërkuar këtë nga Evropa prej kohësh, që nga koha e Barack Obamës. Edhe atëherë, anëtarëve të NATO-s iu kërkua të rrisnin kontributin e tyre në NATO në 2 për qind të buxhetit të tyre. Sot, kjo përqindje arrin deri në 5 për qind, por vështirë se ndonjë anëtar e përmbush kontributin e kërkuar. Në atë kohë, në vitin 2016, sikur askush nuk po i kushtonte vëmendje të mjaftueshme kërkesës së SHBA. Kësaj here duket qartë se nuk ka shpëtim, aq më tepër që Evropa ndihet e kërcënuar nga kërcënimi rus, por ndjen edhe detyrimin për të ndihmuar Ukrainën.
Sidomos pas ngjarjes fatkeqe në Shtëpinë e Bardhë, kur presidenti i SHBA-së praktikisht dëboi homologun e tij ukrainas Volodymyr Zelensky nga Zyra Ovale, ku pritej të nënshkruhej një marrëveshje për mineralet e rralla mes dy palëve, e cila supozohej të çonte në një armëpushim dhe paqe mes Moskës dhe Kievit, nën presionin e SHBA ndaj Rusisë.
Planet evropiane
Presidentja e Komisionit Evropian (KE), Ursula von der Leyen, njoftoi më 4 mars 2025, një plan për të ndarë 800 miliardë euro për armatimin e Evropës.
Duke u takuar në Bruksel në një samit të posaçëm më 6 mars, krerët e shteteve dhe qeverive evropiane i dhanë dritën jeshile planit „Riarmatosja e Evropës“ (ReArm Europe). Komisioni Evropian po kërkon të ndajë 800 miliardë euro (rreth 650 miliardë euro - përmes huamarrjes së re nga vende të veçanta të BE-së dhe 150 miliardë përmes huave të dhëna nga buxheti i BE-së) për të përshpejtuar prokurimin e pajisjeve ushtarake, duke përfshirë sistemet e mbrojtjes ajrore, raketat, dronët, etj.
Sipas Institutit Bruegel, një institut i specializuar në çështjet ekonomike, Evropa ka nevojë për 300,000 trupa shtesë (ushtarë) dhe një rritje vjetore në shpenzimet e mbrojtjes prej të paktën 250 miliardë euro në afat të shkurtër për të penguar agresionin rus. Tani për tani, trupat amerikane në Evropë mbështeten nga aviacioni strategjik dhe burimet hapësinore.
Siç thotë ky institut, lufta në Ukrainë është e shtrenjtë për ushtrinë ruse. Megjithatë, falë mobilizimit të gjerë të shoqërisë dhe industrisë ruse, ushtria ruse tani është dukshëm më e madhe, më me përvojë dhe e pajisur më mirë se ajo që kishte pushtuar Ukrainën në vitin 2022. Ushtria ruse dhe Shtabi i Përgjithshëm tani zotërojnë përvojë të paçmuar në fushën e betejës, e pakrahasueshme me asnjë ushtri tjetër përveç Ukrainës. Nuk ka mbetur asgjë nga deklaratat e von der Leyen të dy viteve më parë, në të cilat ajo deklaronte me guxim se Rusia duhet patjetër të mposhtet.
Burimi: unsplash.com
Sipas ekspertëve, për sigurinë dhe mbrojtjen e saj nga Rusia, Evropa aktualisht mund të llogarisë vetëm në Ukrainën dhe ushtrinë e saj, e cila ka mbi një milion e 300 mijë ushtarë.
Kujdesi i Evropës ndaj Shteteve të Bashkuara
Vendet anëtare të BE-së që kanë premtuar fondet e tyre për qëllime ushtarake kanë filluar të tregojnë nervozizëm. Disa vende, si partneri i përjetshëm i Shteteve të Bashkuara, Britania e Madhe, por edhe Polonia, kanë shprehur shpresën se ndihma amerikane do të kthehet në kontinentin tonë.
Ndër vendet që ende konsiderojnë dhe duan që Shtetet e Bashkuara të qëndrojnë me to janë vendet baltike. Një deklaratë lajkatare bëri edhe ministri polak i Mbrojtjes Radosław Sikorski, i cili i tha për New York Times se "Polonia ndan 5 për qind të prodhimit të saj të brendshëm bruto për mbrojtjen, përqindjen më të lartë në NATO. Ne jemi bërë një nga klientët më të rëndësishëm të industrisë ushtarake amerikane, me porosi me vlerë dhjetëra miliarda dollarë nga viti 2022".
Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s Mark Rutte madje ka deklaruar se shpenzimet e mëdha të mbrojtjes janë një prioritet për çdo qeveri. “Nëse nuk ndani shumë më tepër para për detyrimet ushtarake sesa 2 për qind sa është aktualisht, do të duhet të mësoni rusisht ose të transferoheni në Zelandën e Re”, tha ai në Parlamentin Evropian në muajin janar.
Vendet e BE-së janë të kujdesshme. Ata nuk duan të shkatërrojnë totalisht besimin me SHBA-në, ndaj mund të dëgjosh ende deklarata në drejtimin se SHBA-ja është aleate. Presidenti francez Emmanuel Macron, për shembull, tha se evropianët "janë aleatë besnikë dhe të besueshëm" dhe shprehu "respekt dhe miqësi" ndaj Shteteve të Bashkuara. Ai shtoi “se ne mund të presim të njëjtin qëndrim ndaj nesh”. Macron kujtoi gjithashtu nenin 5 të Traktatit të Uashingtonit të NATO-s, i cili i detyron vendet anëtare të përgjigjen nëse një shtet anëtar sulmohet, dhe i vetmi moment në historinë e NATO-s kur neni 5 u aktivizua, kryesisht si mbështetje aleate për Shtetet e Bashkuara më 11 shtator 2001.
Megjithatë, mbrojtja evropiane do të marrë shumë vite që të marrë formë dhe të jetë efektive pa ndihmën amerikane.
Dhe kjo nuk është e gjitha ajo që i mungon Evropës. Vendet evropiane janë të varura nga Shtetet e Bashkuara dhe nga armët e prodhuara në Shtetet e Bashkuara, dhe NATO ka këmbëngulur gjithmonë në ndërveprim.
A ka SHBA një buton ndalimi për avionët F35?
Si shembull, le të përmendim avionët F35, të cilët, thonë ekspertët, janë një mrekulli e vërtetë teknologjike, por amerikanët mund t'i çaktivizojnë nga distanca. Kështu, në Belgjikë ka një debat për blerjen e 34 prej këtyre avionëve. Në vitin 2018, Charles Michel, atëherë kryeministër belg dhe ish-president i Këshillit Evropian, nënshkroi një marrëveshje me Shtetet e Bashkuara për blerjen e këtyre avionëve. Ministri i Mbrojtjes i qeverisë së re të krahut të djathtë të Belgjikës, nacionalisti flamand Theo Franken, thotë se nuk është e vërtetë që SHBA-ja mund t'i ndalojë nga distanca këta avionë që të ngrihen. Dhe ai i ka shkruar X-it qëndrimin e tij për këta avionë, por edhe mendimin e tij për administratën e Donald Trump:
"Dëshiroj të theksoj se insinuata e një qëndrimi të tillë jo besnik nga SHBA ndaj F35 nuk bazohet në asgjë. Pavarësisht deklaratave të forta dhe ndonjëherë kontradiktore politike nga SHBA, për momentin, nuk flitet për një tërheqje amerikane nga NATO. Javën e kaluar, një brigadë krejtësisht e re amerikane mbërriti në Antwerp", shkroi ai më 14 mars.
Por një numër ekspertësh pohojnë se kjo frikë për aeroplanët F-35 është mjaft reale. Sipas Frederic Mauro, ekspert i mbrojtjes në Institutin IRIS, nuk është e sigurt që Belgjika do të lejohet të aktivizojë këto avionë për misione reale në rast se Shtetet e Bashkuara kundërshtojnë. Bëhet fjalë për "përditësimet e softuerit, shënjestrimin dhe aksesin në pjesë rezervë që kanë kuptim vetëm nëse F-35 është i lidhur me renë (cloud) luftarake amerikane", thotë Mauro, duke shtuar se sot është e vështirë t'i besohet garancisë amerikane. Ekonomistët gjermanë gjithashtu paralajmëruan kohët e fundit kundër blerjes së avionëve luftarakë amerikanë F-35.
Kjo ka çuar në thirrje nga vendet evropiane për të kufizuar varësinë e tyre nga armët amerikane. Për shembull, Objektivi Strategjik i NATO-s për dekada ka qenë ndërveprimi i armëve, por në një kohë të ftohjes së marrëdhënieve me Uashingtonin, liderët evropianë e gjejnë veten "në kaos".
Varësia nga SHBA-ja është në rritje
Anëtarët evropianë të NATO-s janë të varur nga armët amerikane dhe kjo varësi po rritet, përfundon një raport nga Instituti Ndërkombëtar i Kërkimeve të Paqes në Stokholm (SIPRI). Importet evropiane të armëve u rritën me 155% në periudhën 2020-2024, krahasuar me periudhën 2015-2019, në përgjigje të sulmit të Rusisë ndaj Ukrainës tre vjet më parë. Shtetet e Bashkuara furnizuan 52% të pajisjeve ushtarake për anëtarët evropianë të NATO-s midis viteve 2015 dhe 2019, kjo pjesë është rritur në 64% në periudhën pesëvjeçare në vijim.
Sipas SIPRI, Franca, Koreja e Jugut, Gjermania dhe Izraeli janë prodhues të armëve, eksportues janë SHBA, Franca, Rusia, Kina dhe Gjermania kurse importuesi më i madh në tre vitet e fundit është Ukraina.
Disa vende evropiane, si Franca dhe Britania e Madhe, ndoshta Gjermania dhe Polonia, kanë ofruar, si pjesë e "koalicionit të vullnetarëve", të dërgojnë ushtarë dhe avionë në Ukrainë si garanci për një marrëveshje paqeje në të ardhmen. Italia e ka bërë të qartë se trupat e saj nuk do të jenë pjesë e këtij koalicioni.
Por deri më tani, e vetmja përgjigje ka ardhur nga Vladimir Putin, i cili nuk dëshiron të dëgjojë për trupat e NATO-s në Ukrainë, edhe nëse ato veprojnë nën një flamur tjetër. Evropianët besojnë se Donald Trump do të arrijë të bindë Moskën për rolin pozitiv të ushtrisë evropiane në kërkimin e paqes.
Turqia si shpëtimtare?
Përfundimisht, në situatën e palakmueshme në të cilën ndodhet Evropa, pas njoftimit të Trump se SHBA-të mund të tërhiqen dhe të kuptuarit se do t'i duhet shumë kohë për t'u përgatitur për vetëmbrojtje dhe mbrojtjen e Ukrainës, një fije shprese ka ardhur nga Turqia.
Turqia është anëtare e NATO-s, mban marrëdhënie të mira me Kievin dhe Moskën dhe ka ushtrinë e dytë më të madhe të NATO-s pas Shteteve të Bashkuara. Ankaraja mund të kontribuojë në misionin paqeruajtës në Ukrainë dhe Turqia dhe Evropa kanë interesa të përbashkëta sigurie. Sipas Turqisë, siguria evropiane nuk është e mundur pa përfshirjen e saj.
Presidenti polak dhe kryesuesi i presidencës së BE-së, Donald Tusk, vizituan presidentin turk Rexhep Tajip Erdogan më 12 mars dhe thanë pas bisedimeve se ai kishte bërë një "propozim të qartë që Turqia të merrte bashkëpërgjegjësinë më të madhe të mundshme" për paqen në Ukrainë dhe stabilitetin rajonal. Një diplomat i lartë evropian i tha Reuters se Turqia ka „pikëpamje shumë të rëndësishme“ për atë që nevojitet për paqen në Ukrainë. Erdogan arriti të balancojë marrëdhëniet midis Zelenskit dhe Putinit gjatë luftës, kështu që ka kuptim që Turqia të jetë me BE-në në këtë krizë.
Pavarësisht nëse BE-së i pëlqen apo jo, Turqia mbetet një anëtar kyç i NATO-s. Vendi, i sunduar nga Erdogan për 22 vjet, është një nga fuqitë e pakta rajonale të aftë për të bashkëpunuar me Rusinë dhe për të kufizuar ndikimin e saj, si për shembull në Siri.
Por presidenti turk ka kushtet e veta, që janë vazhdimi i negociatave të anëtarësimit të vendit të tij në BE, të cilat kanë nisur në vitin 2005 dhe janë ngrirë që nga viti 2016, në mënyrë që në vitin 2019, Parlamenti Evropian të votojë pezullimin e negociatave.
“Nëse BE-ja dëshiron të shmangë apo edhe të ndryshojë humbjen e saj të pushtetit, ajo mund ta arrijë këtë vetëm me anëtarësimin e plotë të Turqisë”, tha Presidenti Erdogan në një konferencë shtypi me Tusk. Ai tha më parë se "një arkitekturë e mbrojtjes evropiane pa Turqinë është e paimagjinueshme".
Fakti është se gjërat po shkojnë mirë për Turqinë. BE po punon për një formë partneriteti të privilegjuar, të parashikuar vite më parë nga kristiandemokratët evropianë për Turqinë si një alternativë ndaj anëtarësimit. Një shtyllë e këtij bashkëpunimi mund të jetë anëtarësimi në një Bashkimi Evropian Doganor të forcuar. Një tjetër mund të jetë bashkëpunimi i sigurisë, në Ukrainë, por edhe për çështje të tilla si prokurimi i mbrojtjes apo rindërtimi i Sirisë. Së bashku me Mbretërinë e Bashkuar, e cila nuk është më anëtare e BE-së, Turqia nuk do të konsiderohet anëtare e nivelit të dytë. Turqia është sigurisht një anëtare e rëndësishme e NATO-s dhe e komunitetit politik evropian.
