ResPublika publikon intervistë me anëtarët e Komisionit të Përbashkët multidisiplinar ekspert maqedonas-bullgar për Çështje Historike dhe të Arsimit. Në pyetje të njëjta përgjigjen profesori inordiner Petar Todorov nga pala maqedonase, dhe docent Naum Kajçev nga pala bullgare. Të dy kanë pikëpamje të ndryshme për rrjedhën e punës deri më tani, përkatësisht nëse ka ose jo ngecje në punën dhe nëse ata përballen me presione. Në intervistë, ata të dy shpjegojnë termin "histori e përbashkët", komentojnë çështjen për revizionizim historik pas Luftës së Dytë Botërore, si dhe perceptimin e tyre për shansin që ka ky Komision -tu japë përgjigje çështjeve të hapura nga e kaluara e të dy vendeve. ResPupublika e zhvilloi këtë intervistë në bashkëpunim me gazetën bullgare "Sega".
1. Komisioni i Përbashkët u mblodh për herë të fundit në fund të vitit të kaluar, pas vendimit për mbajtjen e zgjedhjeve parlamentare në Republikën e Maqedonisë së Veriut. Çfarë po ndodh me punën e komisionit dypalësh? Deri ku janë negociatat? A mund të presim momente të reja pas zgjedhjeve në Maqedoninë e Veriut, që do të ndodhin për më pak se një muaj?
Todorov: Së pari, unë do të doja të përmendja se historianët nuk negociojnë, por bisedojnë, diskutojnë dhe debatojnë për të kaluarën.
Lidhur me punën e Komisionit dhe zhvillimet e fundit, është e nevojshme të thuhen disa gjëra. Shkurt dhe e qartë. Pretendimet se historianët maqedonas e kanë pezulluar punën në mënyrë të njëanshme janë gënjeshtra. Jam i bindur që këto të pavërteta të shprehura nuk kanë ndërmend të "përshpejtojnë" punën e Komisionit, por, mbi të gjitha, kanë prapavijë politike. Në mbledhjen e fundit, propozuam që të takoheshim pas zgjedhjeve (atëherë të planifikuara për 12 prill 2020), ndërsa në ndërkohë të shkëmbejmë ide dhe vërejtje në lidhje me festimet e mundshme të përbashkëta dhe librat shkollorë të historisë. Fatkeqësisht, disa ditë pas takimit të fundit, në media ne u akuzuam pa asnjë arsye që jemi duke politizuar punën dhe se kemi ndalur në mënyrë të njëanshme punën e Komisionit. Ndërkohë, Komisioni mbajti një mbledhje virtuale, në të cilën u harmonizua teksti i procesverbalit të mbledhjes së fundit dhe u shkëmbyen mendime se kur mund të zhvillohej mbledhja tjetër. Nëse kushtet shëndetësore e lejojnë këtë, shpresoj se takimi i dhjetë do të mbahet në shtator.
Për shkak të këtyre deklaratave, por veçanërisht për shkak të një seri dokumentesh zyrtare shtetërore dhe pikëpamjeve të disa historianëve bullgarë që mohojnë gjuhën maqedonase dhe identitetin etnik të maqedonasve, puna e Komisionit është përballur me lëkundjen e besimit, ndërmjet anëtarëve të Komisionit.
Lidhur me politikanët dhe rolin e tyre në këtë proces, dua të theksoj se në të dy shoqëritë pozicioni i tyre duhet të jetë në drejtim të krijimit të një atmosfere në të cilën historianët do të jenë në gjendje të punojnë profesionalisht dhe pa asnjë presion. Fatkeqësisht, në Maqedoni dhe Bullgari ka politikanë, profesioni i të cilëve është nacionalizmi dhe ata paraqesin pengesë serioze për tejkalimin e kontesteve.
Kajçev: Takimi i fundit i Komisionit të Përbashkët ishte në nëntor të vitit 2019. Në fund të këtij takimi, kolegët nga Shkupi papritur deklaruan se nuk do të marrin pjesë në seancat e ardhshme derisa nuk mbahen zgjedhjet e planifikuara. Që atëherë, kemi vërejtur se ishte e pashpjegueshme, Komisioni të ndikohej nga faktorët e brendshëm politikë në Republikën e Maqedonisë së Veriut. Komisioni jonë është ekspert, i formuar në kuadër të Marrëveshjes për Miqësi, Fqinjësisë të Mirë dhe Bashkëpunim si Komision i historianëve, shkencëtarëve, i cili nuk duhet të ndikohet fare nga politika aktuale dhe për këtë arsye, nga një këndvështrim Evropian, vendimi i kolegëve tanë për të ndërprerë seancat tona të përbashkëta vështirë se mund të justifikohen.
Ne nuk negociojmë, ne diskutojmë si profesionistë për një numër çështjesh të bazuara në burime historike në kontekstin e tyre analitik. Gjatë pesë takimeve, nga prilli deri në nëntor të vitit të kaluar, kemi diskutuar për personalitetin e Goce Dellçevit si hero i historisë sonë të përbashkët, i cili duhet të respektohet nga të dy palët, por për fat të keq, nuk u arrit asnjë marrëveshje për argumentet për festimin e tij të përbashkët. Kolegët nga Maqedonia e Veriut në këtë fazë nuk pranuan të respektojnë dëshmitë personale për ndjenjat kombëtare bullgare të Goce Dellçevit, të shprehura në letrat e tij drejtuar Nikolla Maleshevskit dhe shokëve të tjerë në veprën revolucionare. Edhe kohët e fundit, në mënyrë të drejtpërdrejtë, u deklarua publikisht se miti për Goce Dellçev ka qenë mbi çdo dokument. Unë mendoj se nëse forcojmë mitet e rreme, nuk do të arrijmë askund.
Kemi deklaruar shumë herë se jemi të gatshëm për takime dhe rinovim të seancave tona, por tani për tani presim përgjigje nga përfaqësuesit e Republikës së Maqedonisë së Veriut, në Komision. Bllokimi i punës së Komisionit është mos përmbushja më e evidente e Marrëveshjes për Miqësi dhe Fqinjësi të mirë midis dy vendeve tona.
2. Si do t'i përmblidhnit rezultatet konkrete të aktiviteteve të deritanishme të Komisionit?
Todorov: Në më pak se dy vjet, Komisioni, që nga mbledhja e nëntë, harmonizoi disa rekomandime në lidhje me festimet e përbashkëta të njerëzve nga historia mesjetare dhe historia më e fundit, të rëndësishëm për historinë dhe kulturën e dy popujve, si dhe rekomandime për librat shkollorë të historisë për arsimin fillor të cilat i referohen periudhës antike, mesjetare dhe historisë së hershme otomane. Nëse shikoni sesi kanë funksionuar komisionet e tjera në Evropë, ky është një numër i konsiderueshëm i rekomandimeve.
Sidoqoftë, tek unë ekziston shqetësimi se këto rekomandime nuk japin rezultatin e dëshiruar, përkatësisht nuk rezultojnë me tejkalimin e kontestit mbi të kaluarën. Është e qartë se disa tekste të harmonizuara për festime të përbashkëta nuk do të ndihmojnë nëse vazhdojmë me tregimet e vjetra nga e kaluara në të cilën pretendohet se maqedonasit janë vepër e Kominternit dhe Titos.
Kajçev: Në periudhën e parë, nga korriku i vitit 2018 deri në shkurt të vitit 2019, u themeluam si organ, miratuam Rregullore për aktivitetet tona, krijuam atmosferë pune dhe arritëm marrëveshje të rëndësishme për festimin e përbashkët të figurave kryesore të historisë sonë të përbashkët në mesjetë - Shën Cirili dhe Metodi, Shën Klimenti i Ohrit, Shën Naumi i Ohrit dhe cari Samuel. Pastaj pati një ndryshim në dinamikën dhe ne vetëm arritëm të plotësojmë rekomandimet për ndryshime në tekstet shkollore të historisë antike në shkollat fillore (për klasën e 5-të në Bullgari, përkatësisht për klasën e 6-të në Maqedoninë e Veriut). Fatkeqësisht, që prej rreth një vit më parë, nga vera e vitit 2019, nuk kemi asgjë të veçantë për t'u mburrur dhe për t'i bërë të lumtur dy shoqëritë tona. E kuptoj që ndryshimet janë të vështira, por duhet të ecim përpara, qoftë edhe me hapa të vegjël.
3. A ekziston mbështetja e nevojshme shtetërore, politike dhe sociale? A e keni atë plotësisht nga institucionet dhe publiku në të dy vendet?
Todorov: Shkenca historike dhe arsimi historik nuk do të jenë pengesë për zhvillimin e shoqërive dhe ndërtimin e marrëdhënieve të mira midis popujve vetëm nëse ata janë të lirë nga presionet ideologjike, politike, fetare dhe të tjera. Në shoqëritë tona, historia kuptohet si një dogmë, e cila në momente të caktuara është mjet i shkëlqyeshëm për arritjen e nevojave politike. Çdo shoqëri duhet të jetë e hapur për rishikim kritik dhe konfrontim me të kaluarën e vet. Mendoj se në shoqëritë tona kjo është pikërisht ajo që mungon: hapje më e madhe, çlirim nga të gjitha llojet e komplekseve ndërsa diskutojmë për të kaluarën. Ndoshta mungon një prezence më e madhe e historianëve profesionistë në publik. Historianët duhet të jenë të zëshëm dhe të kundërshtojnë këto pikëpamje dhe përpjekje për të abuzuar me historinë për qëllime politike.
Kajçev: Ekzistojnë disa kritika të njëanshme në Bullgari, por në përgjithësi kemi një mirëkuptim si nga shoqëria, ashtu edhe nga faktorët kryesorë shtetërorë dhe politikë. Madje, as që duhet të jetë më ndryshe sepse jemi një nga organet që zbatojnë Marrëveshjen, e cila u mbështet nga të gjitha forcat kryesore politike.
Kam një ndjenjë që kolegët e mi nga Maqedonia e Veriut janë të ekspozuar ndaj një presioni mjaft serioz jashtë shkencor nga qarqet që punojnë hapur ose fshehtas kundër zbatimit të Marrëveshjes me Bullgarinë dhe, së fundmi, kundër integrimit evropian dhe euro-atlantik të vendit. Konfirmimi indirekt i kësaj është vendimi për "pauzë" të punës së Komisionit të Përbashkët në prag të zgjedhjeve, për arsye të dukshme politike.
Petar Todorov, historian nga Instituti i Historisë Kombëtare dhe anëtar i Komisionit të Përbashkët multidisiplinar ekspert maqedonas-bullgar për Çështje Historike dhe të Arsimit nga R.M së Veriut
4. Sa të lirë ndiheni nga ndikimet e jashtme në veprimtarinë tuaj? Nëse ekzistojnë ndikime të tilla, a mund të më thoni nga vijnë? A janë këto presione të brendshme apo të jashtme?
Todorov: Sa më takon mua dhe punës së pjesës sonë të Komisionit, me shumë përgjegjësi them se, nga fillimi e deri më sot, nga institucionet shtetërore mbi ne, asnjëherë nuk është kryer, as që ka pasur përpjekje të kryhet presion. Kështu duhet të mbetet, pavarësisht nëse qeveria e Maqedonisë së Veriut udhëhiqet nga e djathta ose e majta. Puna e Komisionit duhet të jetë e lirë nga çdo presion dhe besoj se do të mbetet kështu. Por ato ndikime nuk mund të vijnë vetëm nga institucionet e shtetit, qytetar i së cilës jam unë. Ato gjithashtu mund të vijnë nga shtete të tjera, grupe apo faktorë të tjerë politikë ose intelektualë. Detyra e historianit nuk është që t’i nënshtrohet këtyre presioneve, por t’i përballojë ato dhe t’i hedhë poshtë si të dëmshme për zhvillimin e shoqërisë së tij dhe komunitetit në të cilin ai jeton dhe punon.
Kajçev: Ndikimi i jashtëm tek unë, dhe mendoj edhe te kolegët të tjerë nga pjesa bullgare e Komisionit, vjen nga burime autentike dhe nga hulumtime shumë profesioniste historike, që ata analizojnë.
5. A mban Komisioni marrëdhënie aktive me qarqet akademike në të dy vendet? Sa janë pranues shkencëtarët ndaj perceptimeve të reja për historinë e përbashkët?
Todorov: Sigurisht që kemi kontakte me kolegë nga qarqet akademike. Anëtarët e Komisionit janë përzgjedhur për shkak të specialiteteve të caktuara që ata kanë, por kjo nuk do të thotë që ata shtatë kanë mbledhur tek ata të gjitha njohuritë për të kaluarën. Prandaj, që nga fillimi, ekipi maqedonas mban kontakte me historianë /e që mund të ndihmojnë në punën e Komisionit.
Termi "histori e përbashkët", së pari në Bullgari dhe më pas në vendin tonë, është interpretuar në kuptimin se është një histori kombëtare. Historia e një kombi. Sigurisht, ky interpretim arbitrar nuk ka asnjë bazë në shkencën moderne. Për sa i përket koncepteve dhe qasjeve të reja ndaj disiplinave shoqërore dhe humaniste, Ballkani është treguar si shumë rezistent. Ku të kishim atë fat këtë rezistencë ta kishte ndaj nacionalizmave.
Kajçev: Mbajmë kontakte dhe këshillohemi me një numër të madh kolegësh kompetentë Bullgarë, autorë të botimeve të vlefshme shkencore në fushën përkatëse. Sidoqoftë, kam një ndjenjë që kolegët e mi nga Republika e Maqedonisë së Veriut po shmangin hyrjen në bashkëpunim bilateral, në formate të dobishme për punën e komisionit. Me sa di unë, pas vitit 2017, askush nga ne, anëtarët bullgarë të Komisionit, nuk ishte i ftuar dhe nuk mori pjesë në forum shkencor në Maqedoninë e Veriut, ndërsa në drejtim të kundërt kishte aktivitete nga ana jonë, ne i ftuam kolegët në Sofje.
Në fillim të punës sonë, në vjeshtën e vitit 2018, Komisioni i rekomandoi institucioneve të historisë së të dy vendeve që të organizojnë një seminar për çështje që lidhen me Kryengritjen e Ilindenit. Fatkeqësisht, asnjë seminar i tillë nuk është mbajtur deri më tani. Forumet e përbashkëta shkencore midis institucioneve kryesore historike të dy vendeve nuk mund të zëvendësojnë punën e Komisionit, por mund të krijojnë një atmosferë akademike më të favorshme për aktivitetin e saj.
6. Polemika mbi gjuhën është evidente se paraqet pengesën të vjetër - të re, ndërmjet komunitetit akademik në të dy vendet, që duket se u intensifikua gjatë muajve të fundit. Në çmasë kjo çështje, e cila paralelisht zhvillohet në nivelin e publikut shkencor gjuhësor, reflekton edhe mbi dinamikën e punës së Komisionit?
Todorov: Komisioni nuk ka për qëllim të diskutojë për gjuhën maqedonase, as që dikush prej nesh nuk e ka menduar këtë. Të diskutohet nëse gjuha maqedonase ekziston apo jo është si të diskutojmë nëse ekziston apo jo kjo intervistë.
Sidoqoftë, politika e qeverisë bullgare dhe, për fat të keq, pikëpamjet e disa kolegëve nga Republika e Bullgarisë, anëtarë të Komisionit, ndikojnë në mënyrë të pashmangshme edhe mbi punën e saj. Sinqerisht, unë nuk e di se si t'i drejtohem elitës politike dhe intelektuale bullgare dhe t'i bëhet me dije me qëllimin më të mirë të mundshëm se nga njëra anë nuk mund deklaroni se dëshironi maqedonasit t'i bëni miq ndërsa nga ana tjetër mos keni mirëkuptim për ndjenjat e tyre, dhe madje edhe t’i fyeni. Thjeshtë, njëra me tjetrën nuk shkon.
Kajçev: Komisioni merret me çështje historike dhe arsimore, jo çështje gjuhësore. Ne nuk kemi pengesë gjuhësore në komunikimin tonë brenda Komisionit. Çështja e gjuhës u zgjidh nga dy vendet tona në vitin 1999, dhe ne zbatojmë formulën të krijuar në atë kohë, e cila është e njohur.
Naum Kajçev, profesor i historisë në Universitetin "Shën Klimenti i Ohrit” në Sofje dhe Nënkryetar I Komisionit të Përbashkët multidisiplinar ekspert maqedonas-bullgar për Çështje Historike dhe të Arsimit nga R. e Bullgarisë
7. Si e shihni qëllimin përfundimtar të Komisionit - të hedhë themelet mbi të cilat do të zhvillohet një histori gjithëpërfshirëse, e përbashkët e Bullgarisë dhe Maqedonisë së Veriut, apo thjesht të arrihet një mirëkuptim me kompromis për disa ngjarje dhe personalitete kryesore nga e kaluara?
Todorov: Puna e Komisionit është vetëm një nga mënyrat me të cilat mund të tejkalohen kontestet e forta simbolike që lindin nga pikëpamjet e ndryshme për të kaluarën. Gjatë kësaj, ajo nuk ka për qëllim, as nuk mund të zhvillojë një histori të përbashkët të dy vendeve, e cila do të përfaqësonte një lloj interpretimi "korrekt" të së kaluarës. As që duam ta bëjmë këtë. Kjo mund të bëhet nga shtete dhe intelektualë me pikëpamje autoritare dhe totalitare. Ne, anëtarët e ekipit maqedonas, sigurisht nuk kemi ide të tilla. Ajo që duam dhe çfarë mund të bëjë Komisioni është të ndihmojë të dyja shoqëritë të ndërtojnë ndjenja dhe mirëkuptim për kulturën, pikëpamjet e së kaluarës dhe traditat historike të Tjetrit. Kontesti nuk mund të zgjidhet nëse njëra palë përpiqet të imponojë narracionin e saj kombëtar historik mbi anën tjetër.
Kajçev: Unë mendoj se pa mirëkuptim të përbashkët për momentet kryesore dhe periudhat të së kaluarës sonë të përbashkët, do të jetë e vështirë të ecim përpara. "Lufta e deritanishme për historinë", interpretimi i shtrembëruar i së kaluarës historike ka një ndikim negativ në të dy shoqëritë, por veçanërisht në atë të Republikës së re të Maqedonisë së Veriut, e cila ende po etablon veten si një shtet i plotë, i denjë për anëtarësim evropian. Kuptimi i rrënjëve tona të përbashkëta kulturore në Mesjetë, gjë të cilën e kemi filluar tashmë, duhet të vazhdojë edhe më tutje, me kalimin në epokën e re dhe në periudhën para dhe në prag të Luftës së Dytë Botërore.
8. Çfarë do të thotë për Ju termi "histori e përbashkët"?
Todorov: Shkenca moderne historike ka zhvilluar disa koncepte që pasqyrojnë proceset historike të bashkëveprimit midis kombeve, popujve, ideologjive të ndryshme, grupeve të interesit dhe ngjashëm. Ato sot njihen si "e ndara", "e ndërthurur" dhe madje "histori e përbashkët". Termi "histori e përbashkët" duhet të kuptohet dhe interpretohet në kontekstin e këtyre debateve. Në atë kontekst, për mua "histori e përbashkët" do të thotë që qytetarët e të dy vendeve, populli maqedonas dhe bullgar, por edhe popuj të tjerë që jetojnë në Ballkan dhe më gjerë kanë momente të përbashkëta nga e kaluara, kanë heronj dhe anti heronj të përbashkët, thënë më saktë, ata i ndajnë këto sende. Emëruesi i përbashkët nuk do të thotë njëra, por të dy palët kanë diçka që i lidh.
Kajçev: Urime për këtë pyetje me vend - ky është një term kyç nga Marrëveshja për Miqësi dhe Fqinjësi të mirë dhe është logjike që ai të specifikohet nga ne. Komisioni ka theksuar tashmë rolin e rëndësishëm të shtetit bullgar në mesjetë, pa të cilin do të ishte e pamundur të ruhej dhe madje të krijohej vepra kulturore epokale e shenjtorëve tanë në mesjetë. Pa princin Boris Pagëzori dhe pa carin Simeon, veprimtaria e lartë shpirtërore e Shën Klimentit dhe Shën Naumit do të ishte e paimagjinueshme. Përkatësisht, sundimtarët bullgarë ishin ata që i dërguan të dy shkrimtarët në territoret rreth Ohrit, pjesë e Bullgarisë së atëhershme, të cilët i financoi dhe i siguroi materialisht për veprimtaritë e tyre. Termi i referohet unitetit të proceseve historike që ndodhën në epoka të caktuara, të gjata në territorin e dy vendeve të sotme fqinje. Në shumicën e rasteve, kjo ka të bëjë me rolin unifikues të shtetit bullgar ose të kombësisë sonë të përbashkët.
9. Cili është qëndrimi i kolegëve tuaj në Komision, në lidhje me revizionizmin historik, veçanërisht në lidhje me historinë e Luftës së Dytë Botërore dhe periudhën pas saj?
Todorov: Deri më tani nuk kemi arritur të hapim një diskutim mbi tema që lidhen me historinë e Luftës së Dytë Botërore. Përveç periudhës së mesjetës, rilindjes dhe historia e periudhës së Ilindenit, historia e Luftës së Dytë Botërore është një nga çështjet me të cilat konfrontohen historianët dhe politikanët në të dy vendet, prandaj është e nevojshme të diskutohet për këtë çështje. Si historian, më shqetëson trendi i revizionizmit historik që është i pranishëm në Evropë dhe me të cilën historia i përshtatet nevojave politike. E kaluara interpretohet në mënyrë selektive, mohohen periudha të tëra historike, madje besohet verbërisht në ngjarje që nuk kanë ndodhur fare. Mohimi dhe refuzimi i përgjegjësisë hap derën për rehabilitimin e kriminelëve dhe mohimin e krimeve të kryera gjatë Luftës së Dytë Botërore. Linja midis antifashizmit dhe fashizmit po fshihet, dhe kjo mund të çojë në përsëritje të krimeve. Pajtimi është i mundur vetëm nëse përballemi me momentet e dhimbshme të së kaluarës sonë, dhe jo me përshtatjen e tij ndaj nevojave politike.
Kajçev: Në historiografi shpesh kështu quhen drejtime të ndryshme të cilat, me ose pa arsye, insistojnë të rishikojnë shpjegimet e krijuara prej kohësh në shkencë për çështje të ndryshme, siç është natyra e feudalizmit ose shkaqet e Luftës së Parë Botërore. Këto janë procese normale në zhvillimin e shkencës. Pyetja juaj ka të bëjë kryesisht me presionin politik dhe shoqëror për përdorimin dhe zëvendësimin e ashpër të historisë lokale historike për Luftën e Dytë Botërore, e cila po kryhet në shumë republika të ish-Jugosllavisë. Dy shoqëritë më të mëdha të mëparshme jugosllave, shoqëria kroate dhe serbe, sot janë të ndara thellë në disa nga vlerësime për historinë e tyre gjatë viteve dramatike të luftës (për shembull, Shteti i Pavarur i Kroacisë së Ante Paveliqit, për Serbinë e gjeneralit Milan Nediqit, për Lëvizjen Ravnogorsko të Gjeneral Drazha Mihajloviqit), si dhe për periudhën e ardhshme komuniste jugosllave, me të gjitha pasojat politike moderne që rezultuan nga e njëjta.
Komisioni i Përbashkët ende nuk e ka shqyrtuar periudhën e Luftës së Dytë Botërore.
10. A mendoni se ky komision i përbashkët ka një shans të rrallë për të dhënë një shembull mirëkuptimi dhe për interpretimin e historisë në shoqëritë moderne?
Todorov: Ky komision nuk është i pari që përpiqet të bëjë diçka për tejkalimin e kontestit. Shpresoj se nuk do të mbarojë si komisionet paraprake. Kjo është arsyeja pse unë mendoj se komisioni ka një shans të rrallë, të tregojë se historianët kanë tejkaluar veten e tyre dhe janë ngritur mbi politikën dhe narracionin nacionalist. Për ta arritur këtë, historianët duhet të jenë kritikë ndaj narrativeve të tyre historike kombëtare dhe të respektojnë ndjenjat e tjetrit. Unë gjithashtu besoj se ky komision nuk mund të zgjidhë të gjitha problemet, por ai mund dhe duhet të bëjë një hap përpara që do të vendos praktikën e zgjidhjes së kontesteve që burojnë nga pikëpamje të ndryshme për të kaluarën në një mënyrë moderne dhe përmes respektit të ndërsjellë.
Kajçev: Komisioni ynë është unik kryesisht sepse, nga njëra anë, është një trup profesional-shkencor që buron nga bota e historiografisë akademike, dhe nga ana tjetër - ai ka një vend të rregulluar qartë në marrëdhëniet bilaterale, dhe për pasojë edhe në sistemin modern të marrëdhënieve ndërkombëtare. Suksesi ose dështimi ynë do të varet gjithashtu nga mençuria e të dy shoqërive dhe qeverive. Jam i mendimit se është përgjegjësi para bashkëqytetarëve tanë që t'i përmbahemi thelbit racional të shkencës historike, të refuzojmë mitet e rreme të së kaluarës dhe të mbështetemi në prova autentike historike që nxjerrin në pah të kaluarën tonë të përbashkët gjatë periudhave të gjata kohore. Kjo është qasja pozitive evropiane me të cilin do të na kishin kuptuar partnerët tanë evropianë.
Gazetar: Aleksandra Temenugova, IKS dhe Ljudmill Iliev, Sega
Foto: Tomisllav Georgiev, IKS dhe arkivi i Sega
Këtë përmbajtje e punuan Instituti për Studime të Komunikimit dhe online platforma ResPublika në bashkëpunim me gazetën bullgare Sega, si pjesë e projektit Lidhni pikat: politika të përmirësuara përmes pjesëmarrjes qytetare, të financuara nga Ambasada Britanike në Shkup
