Të mos harrojmë se megjithëse kemi shumë mjete për të na ndihmuar të kryejmë disa detyra manuale, mësimi i vërtetë kërkon diskutim aktiv dhe reflektim të brendshëm.
Në vitet e kaluara akademike patëm rastin të dëshmojmë fleksibilitetin e pedagogjisë, por edhe thellësinë dhe gjerësinë e saj për ngritjen dhe përmirësimin e vazhdueshëm për t'iu përgjigjur zhvillimeve të ndryshme shoqërore.
Viti 2022 na solli një sfidë të re globale – Inteligjencën Artificiale (AI). AI është një imitues i inteligjencës njerëzore dhe është një term që përdoret për të karakterizuar inteligjencën e makinerive dhe programeve kompjuterike që janë të afta të kryejnë detyra që normalisht do të kryheshin me ndihmën e inteligjencës njerëzore. Inteligjenca artificiale ka qenë në përdorim për dekada në forma të ndryshme, por ajo që (ndoshta) na ka mahnitur dhe frikësuar të gjithëve ishte AI në formën e një Modeli të Madh Gjuhësor, veçanërisht Chat GPT që u lançua në nëntor të vitit 2022.
Na mahniti sepse për herë të parë fuqia e një modeli të madh gjuhësor mund të dëshmohet nga çdo person, por gjithashtu na trembi sepse na solli në një udhëkryq. Më konkretisht, çfarë do të ndodhë më pas në arsim? A duhet të ndalojmë plotësisht përdorimin e AI në mësimdhënie në çdo nivel arsimor, të lejojmë përdorimin e saj në kushte të përcaktuara rreptësisht, apo të praktikojmë lirinë akademike dhe të lejojmë përdorimin e plotë të AI?
Kjo çështje është mjaft e ndërlikuar. Një raport lokal i BIRN nga shkurti i këtij viti tregon se megjithëse mjetet e inteligjencës artificiale përdoren në arsimin e lartë nga profesorë dhe studentë, nuk ka rregulla formale apo udhëzime të unifikuara për përdorimin etik të inteligjencës artificiale. Përjashtim bën Universiteti Amerikan Kolegji Shkup, i cili këtë muaj miratoi një politikë zyrtare për aplikimin e inteligjencës artificiale. Një situatë e ngjashme vërehet edhe në arsimin fillor, siç tregon një hulumtim në të cilin morën pjesë 130 nxënës (12 dhe 14 vjeç) dhe 10 arsimtarë nga 5 shkolla fillore në Maqedoni. 65% e nxënësve menduan se inteligjenca artificiale është e dobishme, veçanërisht për përgatitjen e kompozimeve dhe përgjigjeve për detyrat e shtëpisë.
Mësuesit/arsimtarët e anketuar, nga ana tjetër, besonin se inteligjenca artificiale mund të jetë e dëmshme për nxënësit, sepse stimulon mosmendimin dhe lejon lehtësinë në përgatitjen e një produkti të përfunduar të shkruar.
Ajo që është e qartë është se shumica janë dakord se përdorimi i AI në arsim është i pashmangshëm, prandaj ekziston nevoja për t'iu qasur seriozisht kësaj teme.
Modelet e Mëdha Gjuhësore
Modelet gjeneruese gjuhësore, të tilla si Chat GPT, janë trajnuar në korpusin e gjerë të njohurive të disponueshme në internet, në mënyrë që të gjenerojnë përmbajtje krejt të re nga çdo fushë në internet. Këto mjete, ndër të tjera, u përgjigjen pyetjeve, mund të lehtësojnë detyra rutinë dhe monotone (gjeni të gjithë përemrat në vetën e parë njëjësin në këtë tekst, ose gjeni të gjithë përemrat në këtë tekst dhe renditini sipas shpeshtësisë së përdorimit) dhe të plotësojnë detyrat me shkrim si përkthimi, analiza, shkrimi dhe korrigjimi.
Në të njëjtën kohë, këto mjete nuk janë gjë tjetër veçse parashikues të thjeshtë fjalësh. Sa për ilustrim, kur dëgjojmë një pjesë të një fjalie, truri ynë, i cili ka aftësinë të llogarisë probabilitetin statistikor të së cilës është fjala tjetër më e mundshme, aktivizon të gjitha zgjatimet e mundshme të fjalisë. Ndërsa gjenerojmë fjalë të reja, ato të panevojshme çaktivizohen dhe ato që i përshtaten fjalisë, semantikisht, sintaksisht dhe kontekstualisht, mbeten.
Pra, këto modele nuk janë entitete të të menduarit, nuk janë zëvendësues për mendjen njerëzore dhe për të mësuarit, ata nuk kanë njohuri të përgjithshme për botën, por janë parashikues të fjalëve që janë po aq të suksesshme dhe të besueshme sa korpusi mbi të cilin janë trajnuar. Për një shembull të thjeshtë se si këto modele gjeneruese gjenerojnë tekst, shihni këtë shembull.
Efektiviteti i praktikave aktuale pedagogjike në arsim
Hulumtime të shumta kanë treguar tashmë se arsimi i lartë konvencional nuk përgatit në mënyrë efektive gjeneratat e reja për të përballuar kërkesat komplekse të profesioneve moderne (p.sh., Hays, 2013). Ky shqetësim shprehet edhe nga kompani të shumta që theksojnë nevojën për të përgatitur studentët për fuqinë punëtore të shekullit të 21-të dhe rolin kyç që luan arsimi i lartë në zhvillimin e aftësive të tilla (p.sh. Microsoft, 2020).
Burimi: freepik.com
Evoluimi i teknologjive dhe përvetësimi i këtyre aftësive kanë implikime të drejtpërdrejta për sistemin arsimor i cili, më shumë se kurrë, është nën presion të madh për t'iu përgjigjur kërkesave të reja të tregut të punës (Miranda et al., 2021). Termi Arsimi 4.0 u krijua pikërisht për shkak të këtyre ndryshimeve të rëndësishme dhe qëllimit të tij për të krijuar një brez të ri, shumë kompetent me shanse maksimale suksesi në botën dixhitale të Industrisë 4.0 (Bonfield et al., 2020). Diskutimet mbi Arsimin 4.0 fokusohen gjithashtu në ristrukturimin e arsimit për të përfshirë praktikat inovative të bazuara në të mësuarit aktiv dhe trajnimin në arsyetimin kompleks me teknologjitë e reja të bazuara në stilet e mësimdhënies që janë përshtatur me ndryshimet komplekse sociale dhe dixhitale (Ramírez-Montoya et al., 2022).
Pedagogë të shumtë botërorë, por edhe pedagogë tanë po luftojnë vazhdimisht për transformimin e arsimit (p.sh. Freire, 1970; Barbareev, 2023). Gjegjësisht, tashmë në vitet '60, Freire do të karakterizojë dhe përafojë arsimin e zakonshëm me sistemin bankar.
Më konkretisht, në këtë sistem bankar të arsimit, mësuesit depozitojnë njohuri te nxënësit që janë subjekte pasive dhe që kanë vetëm detyrë që ta mësojnë përmendësh dhe ta ruajnë mirë atë njohuri dhe t'i kthejnë sërish në të njëjtën formë në të cilën e kanë marrë, pa e kuptuar, pa e zbërthyer, analizuar, sintetizuar, kategorizuar dhe përgjithësuar atë njohuri. Kjo mënyrë mësimi dhe testimi është e njohur për të gjithë ne, si nxënës dhe si vëzhgues të praktikave të tilla në arsimin aktual.
Mjafton të shikosh një test të dhënë para kohe në të njëjtin format (përvojë personale) për të kuptuar mënyrën se si testimi motivon memorizimin pa analizë, sintezë dhe përgjithësim. Një shembull tjetër janë përkufizimet e shkruara në fletoret e nxënësve të cilat janë kopjuar fjalë për fjalë nga tekstet shkollore. Në fushën e testimit, ky fenomen njihet si efekti “washback”, sipas të cilit natyra e testimit dhe vlerësimit shpërndahet dhe mund të ndikojë pozitivisht ose negativisht në mënyrën e mësimdhënies dhe të mësuarit.
Por të kthehemi tek ajo që kërkohet nga nxënësit: mësimi përmendsh pa kuptuar dhe mbingarkesa e kujtesës së punës me informacion faktik dhe të dekontekstualizuar. Ajo që kanë modelet dhe ne jemi të kufizuar është pikërisht memoria e punës.
Modelet e mëdha gjuhësore shkëlqejnë në gjenerimin e këtij lloj informacioni, që do të thotë se ajo që ne kërkojmë nga nxënësit mund të trajtohet edhe nga një model i inteligjencës artificiale. Prandaj, njohuri të tilla janë absolutisht të padobishme.
Jo vetëm e padobishme, por edhe e dëmshme për suksesin e ardhshëm të nxënësve, sepse nuk nxit mendimin kritik, nuk lejon lidhjen e problemeve dhe temave të caktuara me mjedisin dhe realitetin e nxënësve dhe më e rëndësishmja, për mendimin tim, shkatërron karakteristikën më të natyrshme të nxënësve - kurreshtjen (kuriozitetin). Shumë shpesh ky lloj transmetimi faktik i njohurive dekontekstualizohet, gjë që kontribuon më tej në harresën e materialit. Gjithashtu, kjo metodë e mësimdhënies redukton si interesin ashtu edhe motivimin tek nxënësit.
Si mund t'i ndihmojmë nxënësit të marrin njohuri që do të tejkalojnë aftësinë ekzekutive karakteristike të modeleve të inteligjencës artificiale? Nëse dy qëllimet më të rëndësishme arsimore janë ruajtja dhe transferimi i njohurive, atëherë qasja ndaj mësimdhënies dhe testimit duhet të korrespondojë me teoritë e psikologjisë kognitive që parashikojnë kushtet optimale në të cilat përvetësimi i njohurive do të arrihet në mënyrë më efektive, domethënë ndryshime afatgjate në kujtesë.
Psikologjia kognitive dhe edukative tregon dy faktorë kyç: lidhjen e materialit të ri me njohuritë e mëparshme të nxënësit dhe natyrën e nxënësit. Në fund të fundit, ky është faktori më i rëndësishëm në përgatitjen e një fjalimi me shkrim apo me gojë sipas Aristotelit. Para se të fillojmë me ndonjë gjë, duhet të kuptojmë karakteristikat njohëse, emocionale dhe sociale të dëgjuesit apo lexuesit, por edhe të marrim parasysh njohuritë e tyre të mëparshme. Këto njohuri do të na ndihmojnë ta përshtatim materialin në mënyrë kontekstuale dhe strukturore, në mënyrë që ta ndihmojmë nxënësin të kuptojë, të lidhet me njohuritë e mëparshme, të mbajë dhe përgjithësojë materialin e ri. Në vend të depozitimit të njohurive ex cathedra, mësuesi do të lehtësojë një dialog përmes të cilit njohuritë do të bashkëkrijohen. Në këtë proces, nxënësi nuk do të ketë një rol pasiv, por përkundrazi, do të jetë pjesëmarrës aktiv në krijimin e njohurive nëpërmjet problemeve apo shembujve të veçantë dhe njohuritë e të cilit do të përgjithësohen në situata të reja, kurse roli kryesor i mësuesit. do të jetë ai i një asistenti dhe udhërrëfyesi.
Implikimet e një rindërtimi të tillë të marrëdhënieve janë më shumë, por unë do të veçoja dy. Para së gjithash, për të mundësuar këtë lloj dialogu, duhet të merren parasysh njohuritë e mëparshme të nxënësve. Profesorët kanë një material të dhënë për të ligjëruar, por a korrespondon ai material me njohuritë aktuale të nxënësve? Hapja e profesorit ndaj dallimeve mes nxënësve si dhe parimi i dialogut do të jenë çelësi për përshtatjen e mësimdhënies me nxënësit. Për më tepër, një qasje e tillë do të ketë një ndikim pozitiv në rolet që luajnë aktualisht profesorët dhe nxënësit.
Domethënë, në vend që profesorët të mbajnë monopolin e dijes dhe të pozicionohen me autoritet ndaj nxënësve, profesorët do t'i shohin nxënësit si lojtarë ekipor me të cilët do të arrijnë përvetësimin sa më efektiv dhe optimal të njohurive.
Këto ndryshime duhet të ndodhin në nivelet më të ulëta arsimore. Ne duhet t'i mësojmë fëmijët tanë që në moshë të vogël të ruajnë kureshtjen dhe të dyshojnë në gjithçka që dëgjojnë, pasi do të kërkonin nga profesorët arsyet e gjërave.
Nëse nuk mund të trajnojmë modele të inteligjencës artificiale që të na mësojnë se si t'i përdorim ato në mënyrë etike dhe të përgjegjshme, atëherë le t'i edukojmë nxënësit më të vegjël se përdorimi i fjalive dhe teksteve që dikush tjetër ka konceptuar, folur, shkruar ose krijuar me ndihmën e inteligjencës artificile është e barabartë me vjedhje. Me trajnimin adekuat, nxënësit do të kuptojnë se përvetësimi i tekstit të dikujt tjetër si të tyren nuk është vetëm joetik, por edhe i dëmshëm sepse procesi i përvetësimit nuk u ka mundësuar të mësojnë.
Së fundi, do të doja të ndaj një histori të vjetër që e dëgjova për herë të parë në një panel diskutimi të organizuar nga Universiteti Yale. Kjo histori pasqyron udhëkryqin në të cilin gjendemi në epokën e inteligjencës artificiale dhe që na kujton transmetimin më të natyrshëm të njohurive - bisedën dhe diskutimin.
Domethënë, kur perëndia egjiptian Thoth zbuloi artin e të shkruarit, ai ia prezantoi atë mbretit Thamus me gëzim të madh, duke pretenduar se shkrimi do t'i bënte njerëzit më të mençur dhe do të përmirësonte kujtesën e tyre. Megjithatë, Thamus nuk pajtohet dhe thotë se të shkruarit në fakt do të dobësojë kujtesën, pasi njerëzit do të mbështeten në të dhënat e shkruara në vend që të ushtrojnë mendjen e tyre. Në vend të urtësisë së vërtetë, njerëzit do të kenë vetëm një dukje njohurie, pasi ata do të mbajnë mend informacionin, por nuk do ta kuptojnë apo përvetësojnë plotësisht atë.
Kjo është sigurisht pjesë e bisedës midis Sokratit dhe Feedrit, në të cilën Sokrati përdor këtë mit për të shprehur skepticizëm rreth shkrimit, duke argumentuar se megjithëse mund të ruajë njohurinë, ai nuk nxit kuptimin e thellë ose aftësinë për të menduar në mënyrë kritike, si biseda dhe dialogu.
Të mos harrojmë se megjithëse kemi shumë mjete për të na ndihmuar të kryejmë disa detyra manuale, mësimi i vërtetë kërkon diskutim aktiv dhe reflektim të brendshëm.
