Afati për përfundimin e autostradës Kërçovë-Ohër vazhdimisht po shtyhet. Në vend që të përfundojë brenda afatit të përcaktuar në vitin 2018, pas gjashtë anekseve të marrëveshjes që u votuan në Kuvend, afati për përfundimin e punimeve të ndërtimit është shtyrë deri më 31 dhjetor 2026.
Kur krahasuam pjesët e njohura më parë të marrëveshjeve për kreditë maqedonase për ndërtimin e autostradave të marra nga banka “Exim” (botuar në Gazetën Zyrtare) dhe çfarë mësuam nga korrespodenca e publikuar tashmë me Ndërmarrjen Publike për Rrugë Shtetërore, krahasuam me marrëveshjen e Malit të Zi e cila nënshkroi me të njëjtën bankë, për të njëjtin qëllim dhe pothuajse në të njëjtën kohë, kështu që arritëm në përfundimin se të dy kontratat/marrëveshjet mund të ishin shumë të ngjashme, nëse jo identike.
Marrëveshjet e huasë malazeze dhe maqedonase nga Kina janë pothuajse identike për sa i përket shumës, normave të interesit dhe kushteve të shlyerjes. Shuma e marrëveshjes së kredisë për autostradën në Mal të Zi është 944 milionë dollarë. Autoritetet maqedonase në dy raste morën hua gjithsej 963 milionë dollarë amerikanë. Kjo shumë është shuma totale e përcaktuar në ligjet, me të cilat Maqedonia e Veriut si shtet garanton përmbushjen e obligimeve nga marrëveshja e kredisë me bankën “Exim”.
Duhet theksuar se jo të gjitha fondet e siguruara nga kreditë janë tërhequr dhe përdorur. Kryesisht për faktin se afati për përfundimin e autostradës Kërçovë-Ohër po shtyhet vazhdimisht. Në vend që të përfundojë në afatin e paraparë në vitin 2018, pas gjashtë anekseve të marrëveshjes që u votuan në Kuvendin e RMV-së, afati për përfundimin e punimeve ndërtimore është shtyrë deri më 31 dhjetor 2026.
Në numrat 149 të vitit 2013 dhe 244 të vitit 2019 të Gazetës Zyrtare të RMV-së, thuhet se afati i shlyerjes së kredisë është 20 vjet, me një periudhë mospagimi 5 vjet, kurse norma e interesit të kredisë është fikse dhe është 2% në vit. Kredia do të shlyhet në 30 këste të barabarta gjashtëmujore – 21 janar dhe 21 korrik (për kthimin e kredisë fillestare nga viti 2013), përkatësisht 20 prill dhe 20 tetor (për mjetet shtesë të tërhequra për autostradën Kërçovë-Ohër në vitin 2019). Datat 21 janar dhe 21 korrik për pagesën e kësteve janë identike në marrëveshjen e kredisë malazeze të nënshkruar në vitin 2014. Si dhe interesi, afati i pagesës dhe komisioni: një herë pas përfundimit të kredisë (0.25%) dhe ai që paguhet çdo vit për fondet e papërdorura (gjithashtu 0.25%).
I vetmi ndryshim i njohur midis këtyre kredive është periudha e mospagimit të rënë dakord. Ai ishte në Maqedoninë e Veriut për 60 muaj (pesë vjet), kurse në Mal të Zi 72 muaj (gjashtë vjet). Përkundër kësaj, shlyerja e kredive ka nisur para përfundimit të punimeve të financuara. Si në njërin ashtu edhe në vendin tjetër.
„Çdo mosmarrëveshje që lind nga ose në lidhje me këtë marrëveshje do të zgjidhet përmes konsultimit miqësor”, thuhet në nenin 8.5 të Marrëveshjes së Kredisë të nënshkruar nga Qeveria e Malit të Zi (Ministria e Financave) dhe Banka e Eksportit-Importit të Kinës. „Nëse një zgjidhje nuk mund të arrihet përmes këtyre konsultimeve, secila palë do të ketë të drejtën ta referojë atë mosmarrëveshje në arbitrazh përpara Komisionit Ndërkombëtar të Arbitrazhit Ekonomik dhe Tregtar të Kinës (CIETAC) me qendër në Pekin. Arbitrazhi do të kryhet në përputhje me Rregullat e Arbitrazhit të CIETAC në fuqi në kohën e dorëzimit të arbitrazhit. Vendimi i arbitrazhit do të jetë përfundimtar dhe detyrues për të dyja palët. Vendi i arbitrazhit do të jetë Pekini“.
Për çështjen e arbitrazhit në rastin e kontestit në lidhje me kredinë nga Exim Bank, më 30 prill morëm një përgjigje të shkurtër nga Ndërmarrja Publike e Maqedonisë për rrugë shtetërore: “Në rast mosmarrëveshje procedura do të zhvillohet në Pekin“.
Ka edhe më shumë elemente identike. Në korrespondencën voluminoze lidhur me kërkesën për qasje të lirë në informacione publike, Ndërmarrja Publike e Maqedonisë për rrugë shtetërore zbuloi se në nenin 8.4 dhe 8.7 të marrëveshjes për kredi me Exim Bank, palët e treta mund të mos kenë qasje në këto dokumente. Ne kontrolluam të njëjtat nene në marrëveshjen e kredisë malazeze. Klauzola 8.4 thotë: "Kjo Marrëveshje, si dhe të drejtat dhe detyrimet sipas saj, do të qeverisen dhe interpretohen në përputhje me ligjet e Kinës." Për më tepër, neni 8.7 i Marrëveshjes malazeze thotë: "Huamarrësi do të mbajë të gjitha afatet, kushtet dhe tarifat standarde sipas kësaj Marrëveshjeje ose në lidhje me këtë Marrëveshje në konfidencë të rreptë". Pa pëlqimin paraprak me shkrim të Huadhënësit, Huamarrësi nuk do t'i zbulojë asnjë palë të tretë asnjë informacion nga kjo Marrëveshje ose në lidhje me këtë Marrëveshje, përveç nëse kjo parashikohet nga ligji në fuqi."
Do të ishte shumë e rëndësishme që publiku maqedonas të mësonte nëse këto elemente identike të zakonshme zakonshme ekzistojnë edhe në nenin i cili përcakton se "...mallrat, teknologjia dhe shërbimet... të nevojshme për realizimin e projektit të financuar do të sigurohen nga Kina“ (Neni 2.5 i Marrëveshjes malazeze për huanë). Si dhe kapitujt që kanë të bëjnë me Garancinë e huamarrësit, Detyrimet e veçanta të palëve kontraktuese dhe rastet e mospërmbushjes së detyrimeve. Shkurt, këto tregojnë mënyrat se si huadhënësi mund të mbledhë me forcë kërkesat e tij, por edhe arsyet e ndalimit të pagesës (të pjesës së mbetur të kredisë) dhe arkëtimit të parakohshëm të fondeve të përdorura.
"Përmbushja e detyrimeve të Huamarrësit sipas kësaj marrëveshjeje do të përbëjë veprimtari tregtare", thuhet në Nenin 5.5 të Marrëveshjes.
“As Huamarrësi dhe asnjë nga pronat e tij, me përjashtim të pasurisë që i përket misioneve diplomatike-konsullore dhe pronës ushtarake, nuk do të kenë të drejtën e imunitetit në bazë të sovranitetit ose ndryshe nga arbitrazhi, padia, ekzekutimi ose ndonjë proces tjetër ligjor i bazuar në detyrimet që dalin nga kjo Marrëveshje, në varësi të rastit, në çdo juridiksion”.
Kjo do të thotë se nëse në një moment shteti malazez nuk është në gjendje t'i shërbejë kredisë Exim bankës brenda periudhës së rënë dakord, Kina mund të marrë ligjërisht, nëpërmjet zgjedhjes së saj, një objekt kyç energjetik, port, infrastrukturë hekurudhore ose rrugore, pasuri minerare... Ndoshta e njëjta gjë vlen edhe për Maqedoninë e Veriut. Dhe situata në të cilën Kina merr përsipër infrastrukturën kryesore të vendeve që janë financuar nga "Brez dhe Rrugë" tashmë ka ndodhur.
Marrëveshja e huasë malazeze thotë se kur ka një ndryshim në ligjet ose politikën e qeverisë në vendin huamarrës ose në vendin huadhënës, i cili e bën të pamundur përmbushjen e detyrimeve sipas marrëveshjes, banka kineze mund të njoftojë me shkrim që të ndërpresë pagesën e marrëveshjes dhe/ose të deklarojë të gjithë shumën e principalit dhe interesin e përllogaritur dhe të gjitha shumat e tjera që duhet të paguhen sipas marrëveshjes si të papaguara aktualisht. Pa asnjë kërkesë, njoftim apo ndonjë formalitet tjetër.
Këto janë vetëm disa nga “minat” e mundshme të asaj marrëveshjeje. Duke u nisur nga nenet e tilla alarmante në marrëveshjen e Malit të Zi, ne kemi pyetur Ndërmarrjen Publike për rrugë shtetërore nëse ka nene të njëjta apo të ngjashme në marrëveshjet e nënshkruara të kredisë për ndërtimin e autostradës Kërçovë-Ohër dhe Miladinovci-Shtip. Nuk morëm përgjigje, megjithëse pyetjet i bëmë më shumë se një muaj e gjysmë para se të shkruanim këtë tekst.
"Interesi dy për qind ishte një përfitim për projektet e investimeve në vendet në zhvillim, por kishte çmimin e vet dhe kushtet kontraktuale," thotë Mila Kasalica, një analiste ekonomike dhe ish-sekretare në Ministrinë e Financave të Malit të Zi.
„Edhe pse në nivel të normave kontraktuale, disa dispozita të Marrëveshjes përbëjnë një rrezik të konsiderueshëm në realizimin e kredisë, ato mund të pranohen në mënyrë konstruktive si masë paraprake gjatë planifikimit dhe ekzekutimit të marrëveshjes. Prandaj, nuk ka pse të jenë shkak për panik. Por ato duhet t'i nënshtrohen vëmendjes së madhe dhe një qasjeje maksimalisht të menduar për kontrollin e investimeve të rëna dakord. Kërkon zbatimin e standardeve të kontrollit që pa asnjë dyshim do të sigurojnë një bazë të dhënash të qëndrueshme dhe sistematike, të padiskutueshme ligjërisht, ekonomikisht dhe strukturalisht: shifra, raporte dhe dokumente që nuk duhet t'i nënshtrohen sekretit të administratës publike“, thotë ajo.
Dhe pikërisht disponueshmëria e të dhënave dhe kontrolli ishin “mjeti i munguar” në realizimin e projekteve për ndërtimin e autostradave kineze në Maqedoninë e Veriut dhe në Mal të Zi.
Shlyerja e borxhit kinezSa i përket shumës së borxhit të Maqedonisë së Veriut ndaj Kinës për autostradat, Ministria e Financave informon se me 31 mars 2024, borxhi ndaj bankës kineze “Exim” arrin në 481,09 milionë euro. Prej tyre, 132,04 milionë euro i ka borxh Kinës për autostradën e ndërtuar Miladinovci-Shtip, ndërsa për autostradën Kërçovë-Ohër është krijuar borxh prej 349,05 milionë euro.
Вкупниот надворешен долг на Северна Македонија кон Кина е 8,7% од вкупниот надворешен јавен долг и 3% од македонскиот бруто-домашен производ (БДП), се наведува во истражувањето „Me shpresë për më të mirën, të përgatitur për më të keqen: Vallë Republika e Maqedonisë së Veriut është vulnerabël ndaj presionit ekonomik nga Republika Popullore e Kinës“ i cili ishte botuar nga autorët Ana Krstinovska, Zlatko Simonovski dhe Aleksandra Davitkovska-Spasovska në pranverën e vitit 2024.
Edhe në mes të ditës, autostrada Miladinovci-Shtip ka pak trafik; Burimi: arkivi i autorit
Por, pa probleme nuk është edhe pagesa e borxhit të Maqedonisë ndaj Kinës për autostradën Kërçovë-Ohër dhe Miladinovci-Shtip. Ndërmarrja publike për rrugë shtetërore ka pasur problem me pagesën e kësteve ndaj bankës kineze “Exim”, pas së cilës është aktivizuar garancia shtetërore bankare dhe të njëjtat mjete/fonde janë paguar nga Ministria e Financave. Kështu thuhet në Raportin përfundimtar për auditimin e pasqyrave financiare dhe auditimin e përputhshmërisë për vitin 2022 të Ndërmarrjes Publike për Rrugët Shtetërore të Entit Shtetëror të Auditimit nga shkurti i vitit 2024, ku thuhet se totali i detyrimeve të Ndërmarrjes Publike për Rrugët Shtetërore ndaj Ministrisë së Financave në fund të vitit 2022 arriti shumën 4.723.242.000 denarë (mbi 76,6 milionë euro).
Për problemin me pagesën e kësteve të borxhit të Maqedonisë ndaj bankës kineze “Exim” pyetëm Ministrinë e Financave dhe Ndërmarrjen Publike për Rrugë Shtetërore. Ndërmarrja Publike për Rrugët Shtetërore sqaron se Ministria e Financave i ka paguar Kinës një pjesë të kësteve në periudhën e pandemisë Covid-19 dhe gjatë periudhës së krizës, por për çdo këst që ka paguar Ministria e Financave janë lidhur marrëveshje për riprogramimin e borxhit, pas së cilës Ndërmarrja Publike për Rrugët Shtetërore i paguan këstet mujore në Ministrinë e Financave. Nga Ministria e Financave nuk morëm përgjigje për pyetjen në fjalë.
Ndryshe nga rasti i Maqedonisë së Veriut, ku autoritetet e mbanin këtë çështje larg syve të opinionit, kthimi i kësteve në Kinë shkaktoi një debat të madh në Mal të Zi, i cili herë pas here merrte edhe karakter dhe konotacion ndërkombëtar.
Në mars të vitit 2021, nënkryetari i atëhershëm i qeverisë malazeze, Dritan Abazoviç, deklaroi në Parlamentin Evropian se BE-ja duhet të ndihmojë Malin e Zi të shlyejë kredinë prej miliardë eurosh Exim bankës që ajo mori për ndërtimin e autostradës (nuk është marrëveshja e vetme e kredisë/huasë ndërmjet asaj banke kineze dhe Malit të Zi, respektivisht ndërmarrjeve të saj shtetërore). Kjo kredi është një lak rreth qafës së vendit, për shkak të të cilit vendi kërcënohet me skllavëri borxhi, tha Abazoviç, duke kërkuar ndihmë "për të zvogëluar ndikimin e Kinës në Mal të Zi", ndërsa shumë njerëz në Podgoricë kishin vlerësuar se ai "e kishte ekzagjeruar pak problemin".
“U kam bërë thirrje institucioneve financiare të BE-së që të mendojnë për modelet e ndihmës për Malin e Zi, në mënyrë që të shtypet çdo ndikim i huaj jo i shëndetshëm dhe ta sjellë atë në një masë të arsyeshme”, ka shpjeguar më tej Abazoviq, duke iu përgjigjur pyetjeve parlamentare.
BE-ja u përgjigj se nuk e kanë praktikë kthimin apo shlyerjen e borxheve ndaj partnerëve të tyre, ndërsa presidenti serb Aleksandar Vuçiq, një nga promotorët kryesorë të përhapjes së ndikimit kinez në këtë pjesë të Evropës, foli për kërkesën malazeze të Abazoviçit: “Imagjinoni që ne të ndërtojmë rrugë dhe t'u kërkojmë kinezëve të vijnë, të ndërtojnë rrugën sa më shpejt të jetë e mundur dhe të na japin para dhe punëtorë për t'i përfunduar të gjitha këto punë. Dhe pastaj ata i bëjnë të gjitha këto punë, dhe unë pastaj të thoja se e përdorin këtë për ndikim. Nuk është faji i bankës kur të japin një kredi, e keni zgjedhur vetë. Pse kërkuat fare kredi nga Kina?”, pyeti Vuçiq kolegët e tij nga Mali i Zi.
Burimi: arkivi i autorit
Historia u shua më së shumti pasi Mali i Zi, duke u mbrojtur nga i ashtuquajturi rrezik valutor për shkak të ndryshimit të kursit të këmbimit euro-dollar, nënshkroi një marrëveshje mbrojtëse (hedging) me katër banka të mëdha ndërkombëtare. Kjo marrëveshje skadoi në pranverën e vitit të kaluar dhe Mali i Zi doli prej saj me një përfitim të konsiderueshëm financiar. Ndaj në fillim të vitit është lidhur një marrëveshje e re që do të zgjasë deri në vitin 2035, pra deri në pagesën e këstit të fundit në bankën “Exim”.
Sipas të dhënave të Ministrisë së Financave, pas pagesës së gjashtë kësteve në bankën “Exim” (përfshirë këstin e fundit të janarit), deri më tani për kredinë janë paguar 290 milionë euro. Nga këto, 190.5 milionë dollarë i referohen principalit, dhe 99.4 milionë dollarë për shlyerjen e kësteve të interesit.
“Kredia në Exim Bank është lidhur në vlerën 944 milionë dollarë, nga të cilat janë shfrytëzuar mjete në vlerë prej 911,74 milionë dollarë. Gjendja e borxhit më 25 janar 2024 është 721,28 milionë dollarë, pra 663,55 milionë euro”, ka njoftuar dimrin e kaluar Ministria e Financave të Malit të Zi.
Ndryshe, këstet e reja nga kredia malazeze dhe maqedonase kishin maturuar më 21 korrik të këtij viti.
Valbona Zeneli në analizën „Ndikimi kinez në Ballkanin Perëndimor dhe ndikimi i tij në procesin integrues të rajonit në Bashkimin Evropian“ paralajmëron se paratë e shpejta kineze në vendet e Ballkanit duken një mënyrë e lehtë për liderët për të ruajtur pushtetin, duke shtuar se marrëveshjet kineze për kredi/hua u jepen drejtpërdrejt ndërmarrjeve shtetërore kineze me kontrata sekrete, pa konkurse për tenderë ndërkombëtarë.
“Sa më shumë vende të marrin hua nga Kina, aq më të mëdha janë rreziqet që Pekini mund të përpiqet të rinegociojë kreditë në këmbim të avancimit të qëllimeve të tij diplomatike dhe politike, pa përjashtuar konfiskimet e mundshme të aseteve, siç konfirmohet me vendet e tjera të përfshira në Iniciativën „Brez dhe Rrugë“ paralajmëron Zeneli në hulumtimin e saj.
Në vitin 2020, analisti maqedonas Zoran Neçev nga Instituti për Demokraci Societas Civilis, së bashku me Ivan Nikolovskin, realizuan hulumtimin „Të zhytur në një rrugë pa krye: besimi i gabuar në kapitalin gërryes kinez për ndërtimin e autostradave në Maqedoninë e Veriut“. Nga këndvështrimi i sotëm, Zoran Neçev shtron pyetjen nëse përfitimi ekonomik për ndërtimin e autostradave është qëllimi kryesor i Kinës duke i dhënë kredi Maqedonisë së Veriut dhe Malit të Zi.
“Është një lloj kapitali korroziv. Ju krijoni një marrëdhënie vartëse gjatë procesit dhe kur jeni vartës, është shumë më e lehtë të ndikoni tek ju dhe në vendimet që merrni. Kjo është arsyeja kryesore pse Kina futet në marrëveshje të tilla”, thotë Zoran Neçev.
Gazetari britanik James Robert Barron, i cili jeton në Tajvan dhe së fundmi ka hulumtuar kreditë shtetërore të dhëna nga Kina në mbarë botën, thekson se investimi i Kinës në autostrada në Maqedoninë e Veriut dhe në Mal të Zi nuk ka logjikë objektive ekonomike.
"Ato janë gjithmonë një ushtrim, në rastin më të mirë, në fuqinë e butë dhe shpesh, në ndikimin keqdashës. Ne kemi parë Pekinin të zhvillojë një ngulfatje të vërtetë në disa vende – veçanërisht në Afrikë – duke marrë kontrollin e burimeve natyrore gjatë një periudhe dekadash në këmbim të atyre që quhen nominalisht projekte infrastrukturore, por shpesh përfundojnë duke qenë pak më shumë se ryshfete të mëdha për zyrtarët shtetërorë“, thotë gazetari James Robert Baron.
Zoran Neçev shton se faji nuk mund të kërkohet ekskluzivisht në Kinë, por edhe tek politikanët vendas.
“Asnjëherë nuk është vetëm Kina. Pa një ftesë nga qeveria jonë apo nga qeveria e Malit të Zi, një marrëveshje e tillë nuk do të kishte ndodhur kurrë. Këtu të dyja palët panë një interes të caktuar, por kjo nuk do të thotë domosdoshmërisht se është thjesht financiar. Financat janë gjithmonë të rëndësishme, kemi parë në atë periudhë që ka pasur dyshime të mëdha për korrupsion”, thotë Neçev.
Faktet i konfirmojnë këto pikëpamje. Sipas studimeve të fizibilitetit për ndërtimin e autostradës në Mal të Zi nga viti 2009 dhe 2012 nga kompanitë Scott Wilson dhe URS Infrastructure & Environment UK Limited, aksi i autostradës Smokovac-Mateshevo nuk i plotësonte as kriteret bazë për financim nga institucionet financiare përkatëse ndërkombëtare. Pavarësisht këtyre paralajmërimeve, Mali i Zi hyri në këtë projekt me ndihmën e Kinës, bankave të saj shtetërore dhe kompanive të ndërtimit.
Para fillimit të ndërtimit të autostradës Smokovac - Mateshevo, qeveria doli me projeksione se taksat dhe të hyrat tjera komerciale nga ky aks i autostradës do të sjellin të hyra prej 31.3 milionë euro në vit për vendin. Që nga funksionimi dyvjeçar i këtij aksi, nga tarifat e autostradës janë gjeneruar gjithsej rreth 20 milionë euro. Përafërsisht 10 milionë në 12 muaj. Duke qenë se çmimet e parashikuara dhe ato aktuale të tarifave janë të njëjta, rezulton se volumi i trafikut është të paktën tre herë më i ulët se sa kishin njoftuar autoritetet e asaj kohe, duke cituar dhe supozuar kinse kërkime dhe të dhëna të sakta.
A ishte ndërtimi i infrastrukturës, qoftë edhe financiarisht i padobishëm, motivi i vetëm i autoriteteve në Shkup dhe Podgoricë për të hyrë në këto aranzhime? Kjo pyetje është bërë për një kohë të gjatë, por ende nuk ka një përgjigje të vlefshme dhe meritore.
Për përkujtim, Prokuroria Speciale Publike në Maqedoninë e Veriut hapi rastin “Trajektoria”, i cili i referohej procedurës për përzgjedhjen e kompanisë kineze “Sinohydro” si kontraktor për punët ndërtimore në autostradat Kërçovë-Ohër dhe Miladinovci-Shtip. Gjykimi për këtë rast filloi në fund të vitit 2017, dhe në të ishin akuzuar ish-kryeministri Nikolla Gruevski, së bashku me ish-ministrat e Transportit dhe Lidhjeve Mile Janakieski, zëvendëskryeministrin Vladimir Peshevski dhe ish-drejtorin e Ndërmarrjes Publike për Rrugët Shtetërore Ljupço Georgievski. Në vend të aktgjykimit të gjykatës, procedura penale për këtë rast u ndërpre në nëntor të vitit 2023 për shkak të ndryshimeve në Kodin Penal, të cilat u miratuan nga Kuvendi i Republikës së Maqedonisë së Veriut verën e kaluar.
Në vitin 2020, Prokuroria Speciale e Shtetit të Malit të Zi hapi një hetim për rastin "Petlja", dy vjet pasi u zbulua se kontrata me CRBC-në nuk mbulonte ndërtimin e kryqëzimit të Smokovcit, përmes së cilës duhet të ketë qasje në autostradë nga drejtimi i Podgoricës. Përveç kësaj, instalimet hidraulike dhe elektrike përgjatë autostradës u “harruan”. Pas informacioneve se ish-ministri i Transportit Ivan Brajoviq është marrë në pyetje në atë rast “në cilësinë e qytetarit”, opinioni nuk është i njohur me rrjedhën e mëtutjeshme të hetimeve. As për verdiktin e tij përfundimtar. Hetimet e kësaj prokurorie në Mal të Zi, sipas ligjit aktual, janë sekrete deri në ngritjen e aktakuzës. Në thelb, të gjitha këto punë shtesë paguhen në mënyrë shtesë. Një pjesë i ka kryer CRBC-ja me nënkontraktorët e saj, ndërsa për disa nga punimet që nuk mbuloheshin nga projekti kryesor, përgjegjës ishte NP “Monteput”. Për këtë arsye, qeveria miratoi huamarrjen me kredi prej 39 milionë euro. Sipas të dhënave të Ministrisë së Financave, CRBC-ja është paguar në emër të punëve shtesë “të paparashikuara”: 30,2 milionë për fazën e parë të ndërkëmbimit të Smokovcit, 8,6 milionë për furnizim të përkohshëm me energji elektrike, 13,5 milionë për sistemin e furnizimit me ujë dhe 4,8 milionë milionë euro për vendosjen e kanalizimit kabllor në rrugë të hapur dhe urës së Moraçicës. NP “Monteput” ka paguar nga buxheti i saj 39 milionë euro shtesë për ndërtimin e rrjetit elektrik në autostradë.
Ndërkohë që punët e ndërtimit të autostradës zhvilloheshin me ritëm të plotë, organizata joqeveritare “MANS” doli me një paralajmërim për një “detal” interesant, i cili ndoshta mund të shpjegojë inertitetin e financuesit (Qeveria e Malit të Zi) ndaj gabimeve të shumta të vërejtura të kontraktorit (CRBC), duke përfshirë dhe shkatërrimin ekologjik të rrjedhës së sipërme të lumit Tara.
I ashtuquajturi “Loti i Europës” është nën mbrojtjen e UNESCO-s, si pjesë e trashëgimisë natyrore botërore, por kjo nuk e mbrojti atë nga ndërtimet në shtratin e tij dhe minierat e rërës me pretekstin e “rregullimit të përrenjve të shiut të rrëmbyeshëm”. Pikërisht për këtë lumi mori pjesërisht statusin prestigjioz ndërkombëtar.
Në fund, rezultoi se, si shumica e bankave të tjera të mëdha, edhe Banka e Eksport-Importit, ndër dokumentet e saj të brendshme, ka edhe një udhëzues për vlerësimin e ndikimit në mjedis dhe aspektet sociale të projekteve që ajo krediton. Aty, ndër të tjera, shkruhet se si “huamarrësit apo pronarët e projekteve duhet të informojnë rregullisht bankën për ndikimet reale mjedisore dhe sociale të shkaktuara nga ndërtimi i projektit”. Me një paralajmërim se “për projektet në ndërtim apo në funksionim, që shkaktojnë probleme të rënda mjedisore dhe sociale... Exim Bank ka të drejtë të ndërpresë para kohe pagesën e kredisë dhe të kërkojë shlyerjen e kredisë, sipas marrëveshjes...”. Sipas burimeve të brendshme, është një dokument mjaft i zakonshëm.
Por nuk ndodh shumë shpesh që huadhënësi dhe kontraktori të kenë të njëjtin pronar. Një prej vendeve më të fuqishme në botë. Pra, qeveria malazeze (si gjithë të tjerët në tregimin "Brez and Rrugë") mund të gjendet mes "çekiçit dhe kudhës": nëse zyrtarizon qëndrimin se CRBC-ja ka "shkaktuar probleme serioze mjedisore", banka Exim mund ta pezullojë financimin e mëtejshëm të marrëveshjes dhe të kërkojë kthimin e të gjitha fondeve të tërhequra nga kredia e rënë dakord më parë.
Në analizën e saj, Valbona Zeneli shprehet se kapitali kinez në krahasim me kapitalin perëndimor ka shumë më tepër gjasa të përforcojë korrupsionin, keqqeverisjen dhe projektet që devijojnë nga standardet e Bashkimit Evropian.
“Kreditimi i Kinës për qeveritë e Ballkanit Perëndimor bëhet kryesisht nëpërmjet Bankës Kineze të Eksportit-Importit (Exim), e cila është e financuar nga shteti dhe në pronësi të shtetit, dhe qëllimi kryesor i së cilës është të mbështesë Kinën në tregtinë e jashtme, investimet dhe bashkëpunimin ndërkombëtar, ku financon kryesisht deri në 85% të projektit, ndërkohë që kompanitë shtetërore kineze janë gjithmonë kontraktorët kryesorë, duke përdorur pajisje dhe fuqi punëtore kineze”, përshkruan Valbona Zeneli marrëveshjet që vendet e Ballkanit lidhin me Kinën në realizimin e projekteve të infrastrukturës.
Me qëllim të përgatitjes së kësaj storie gazetareske, pyetje janë dërguar në Ambasadën e Republikës Popullore të Kinës në Shkup, si dhe në selinë e Exim Bank në Pekin, në pesë raste me e-mail më 18 dhe 29 prill, 7 dhe 17 maj dhe 6 qershor. Pyetjeve tona, përfshirë atë për rolin e Ambasadës së Kinës në vend në negociatat ndërmjet Exim Bank si huadhënës, autoriteteve maqedonase si huamarrëse dhe kompanisë kineze Sinohydro si kontraktues projekti, nuk morën përgjigje deri në shkrimin e këtij teksti.
