Mladen Obrenoviç
Nëse monumentet në Bosnje dhe Hercegovinë dhe ato kushtuar të gjitha viktimave pa dallim kombësie dhe/ose feje, të cilat së bashku edhe ashtu mund të numërohen me gishtat e dorës, tani po bëhen objekt që po shënojnë territore dhe po promovojnë tri pikëpamje të së kaluarës së afërt - asaj boshnjake, kroate dhe serbe - nuk duhet të jenë të tilla, të paktën muralet. Fatkeqësisht, ata janë - veçanërisht ato të dedikuara Mlladiçit dhe Praljakut.
"Dikush po vizaton Davorin Popoviçin, ndërsa dikush po vizaton Ratko Mlladiçin" - deklaroi së fundmi aktori boshnjak Alban Ukaj në një intervistë për Al Jazeera Balkans. Duke iu përgjigjur pyetjes për ballafaqimin me të kaluarën, ai foli se si sot në Bosnje dhe Hercegovinë po ngrihen pllaka përkujtimore dhe murale për kriminelët e luftës dhe tha se në skenë po mbizotëron “një gjendje e një aparteidi shpirtëror, ku jetojmë vazhdimisht në një pasiguri se nesër dikush mund të qëllojë me armë", që sipas tij është "më keq se lufta".
“Nëse nuk duam të flasim për viktimat dhe krimet e luftës, pasi nuk jemi ashtu siç duhet të flasim, ato do të përsëriten”, tha Ukaj. „Kjo është ajo që po ndodh me ne tani, prandaj kemi përsëri një retorikë lufte, e cila më thotë se nuk kemi votuar mjaftueshëm për breza me radhë dhe se nuk kemi folur mjaftueshëm për krimet nga të gjitha anët”.
Duke gjykuar mbi muralet e shumta në Bosnjë dhe Hercegovinë, entiteti Republika Sërpska, kushtuar Mlladiçit - i dënuar me burgim të përjetshëm në Hagë për gjenocidin e kryer në Srebrenicë, persekutim të boshnjakëve dhe kroatëve, terrorizimit të qytetarëve të Sarajevës dhe marrjes pengje të ushtarëve të UNPROFOR-it, padyshim që nuk është diskutuar mjaftueshëm qartë dhe me zë të lartë, madje as nuk ka pasur një përballje me të kaluarën. Ka disa qytete dhe komuna të Bosnjës dhe Hercegovinës, të cilat i kanë nderuar me një mural - Gradishka, Foça, Kalinovik, Nevesinje, Gacko... Në asnjë nga këto vende nuk shohin se çfarë është e diskutueshme kur një mural dominohet nga uniforma ushtarake e karakterit të Mlladiçit, përcjellë me një mesazh të përshtatshëm, kryesisht një mesazh mirënjohjeje për nënën e tij.
Burimi: birn.eu.com
Administrata e qytetit të Gradishkës mendon se nuk ka të bëjë me muralin që është pikturuar në njërën nga ndërtesat e banimit, sepse miratimi është dhënë nga pronarët e apartamenteve pa detyrimin për të kërkuar pëlqimin nga qyteti. Nga ana tjetër, autoritetet e qytetit nuk kanë as mundësinë të kërkojnë heqjen e muralit. As nuk ka iniciativë të askujt, tha Rrjeti Ballkanik Kërkimor i Bosnjë dhe Hercegovinës (BIRN BiH). As në Kalinovik, selia e komunës në të cilën ka lindur Mlladiç (fshati Bozhanoviçi, ku ka lindur, ka një rrugë në nder të tij), nuk janë kompetentë për muralin, sepse nuk është në pronën e tyre ose as që kanë dhënë leje për të, kështu që ata nuk kanë nevojë, arsye apo detyrim për ta hequr.
Gazetarët e Radios Evropa e Lirë kanë kontaktuar edhe kryetarë komunash në territorin e të cilëve ndodhen muralet kontestuese, por u është thënë se nuk kanë marrë qëndrim zyrtar, që do të thotë se janë në pritje të një vendimi “nga lart” (pavarësisht se çfarë nënkuptohet nga ky qëndrim - nga Zyra e Përfaqësuesit të Lartë, qeveria e shtetit ose e entitetit) dhe se karakteri i Mlladiçit mbetet në mure edhe më tej.
Përfaqësuesi i Lartë: Glorifikim i papranueshëm i kriminelëve të luftës
Iniciativa për të hequr muralet e Mlladiçit, si dhe përmbajtje të tjera që glorifikojnë kriminelët e dënuar të luftës, u nis pak përpara se ai të largohej nga Bosnja dhe Hercegovina nga Valentin Inzko, përfaqësuesi i lartë i atëhershëm i komunitetit ndërkombëtar. Kjo përkoi me imponimin e tij të ndryshimeve në Kodin Penal që sanksionon mohimin e gjenocidit ose miratimin dhe justifikimin e krimeve të luftës.
"Situata është aq e çuditshme sa ne mund të bëjmë një hartë "turistike" të qyteteve kryesore të Bosnjë dhe Hercegovinës me murale të kriminelëve të luftës," shkroi Inzko në një letër drejtuar publikut boshnjak. "Rrugë, rrugica dhe sheshe të shumta në Republika Sërpska janë emëruar sipas kriminelëve të dënuar të luftës, por edhe sipas atyre që arritën t'i shpëtojnë dorës së drejtësisë".
Ai paralajmëroi gjithashtu se në entitetin Republika Sërpska "jemi dëshmitarë të nderimit dhe glorifikimit të arkitektëve të krimeve, kriminelëve të dënuar të luftës, mohimit të gjenocidit të Srebrenicës, relativizimit të fakteve historike", duke vënë në dukje se "e gjithë kjo po vërehet çdo ditë e më shumë". “Glorifikimi i kriminelëve të luftës është i papranueshëm në botën e qytetëruar dhe kjo duhet të ketë pasoja”, shkroi Inzko, duke kërkuar heqjen e muraleve. Askush nuk e dëgjoi atë. Ose pothuajse askush.
Murali që tronditi më shumë Inzkon është ai në Foçë, një qytet ku u kryen krime të shumta kundër civilëve boshnjakë në gjysmën e parë të viteve 1990, ndërsa popullsia ishte dëbuar. Fytyra e Mlladiçit ishte në trengjyrëshin serb 25 metra të gjatë, por përfaqësuesit e shoqatave të të kthyerve boshnjakë konfirmuan se murali ishte rilyer brenda natës. Megjithatë, kishte mbetur një mural kushtuar Drazha Mihailoviçit, një udhëheqës çetnik nga Lufta e Dytë Botërore.
"Qëllimi i muralit ishte të ofendonte të kthyerit dhe të fuste frikë tek ata," në një deklaratë për BIRN BiH tha Midheta Kaloper-Oruli, sekretare e përgjithshme e Shoqatës së Viktimave të Luftës „Foça 92-95“. Ngjashëm deklaroi edhe Inzko në mesazhin e tij për publikun.
“Nëse heqin një [mural], një tjetër do të vizatohet. Si mund ta heqin natën, ashtu mund të vizatohet edhe natën”, u përgjigj Srgjan Stankoviç, presidenti i Organizatës së Veteranëve të Republikës Sërpska, për të cilin këto murale janë – „faltore/vende të shenjta“.
'Për dikë kriminel lufte, për dikë jo'
“Slobodan Praljak nuk është kriminel lufte. Unë e refuzoj vendimin tuaj me përbuzje”, ishin fjalët e fundit të ish-komandantit të Shtabit të Përgjithshëm të Këshillit Kroat të Mbrojtjes, para se, në ditën e fundit të nëntorit 2017, ai të pinte helm në sallën e gjyqit të Hagës, kur edhe kreu vetëvrasje. Së bashku me pesë udhëheqës të tjerë ushtarakë dhe politikë të kroatëve të Bosnjës dhe të vetëshpallur Republikës Kroate të Herceg-Bosnës, Praljak u dënua më parë me 20 vjet burg për krime të kryera në gjysmën e parë të viteve 1990. Janë këto fjalë të Praljakut që qëndrojnë në murale për nder të tij të pikturuara në të gjithë Hercegovinën - në Mostar, Çapljina, Shiroki Brijeg, Čitluk.
Burimi: balkans.aljazeera.net
"Për disa ai është një kriminel lufte, për të tjerët nuk është," tha një banor i Çapljina për Al Jazeera Balkans. “Mendoj se njerëzit që janë të interesuar për këtë, po merren me çështje të panevojshme. Është më mirë të punojnë diçka sesa të shikojnë muralet”, shtoi një tjetër.
Një nismë është nisur edhe për heqjen e muralit të Praljakut, konkretisht në Çapljina, por pa reagimin e autoriteteve kantonale dhe të qytetit. Ndërsa deputeti kantonal i SDP-së, Ismet Luliq paralajmëron se vendosja e muralit "mohon vendimin e gjykatës dhe shkel Kodin Penal të Bosnjë-Hercegovinës", dhe se ai do të inicojë një padi kundër kryetarit të Komunës, ndërsa në Këshillin e Qytetit Çapljina konsiderojnë se ky problem duhet të zgjidhet.
"Të vizatosh një mural të çdo njeriu dhe të mos merresh me problemin e një njeriu të vogël që ka nevojë të jetojë këtu, është e pakuptimtë," tha këshilltari i qytetit Pero Previshiq, ish-bashkëluftëtari i Praljakut.
Ndryshimet e lartpërmendura në Kodin Penal të Bosnjë-Hercegovinës, të imponuara nga Përfaqësuesi i Lartë Inzko, kushdo "që publikisht miraton, mohon, pakëson rëndë ose përpiqet të justifikojë krimin e gjenocidit, një krim kundër njerëzimit ose një krim lufte […] do të dënohet me burgim nga gjashtë muaj deri në pesë vjet".
Dënim me burgim prej të paktën një viti për këdo që kryen vepra të tilla duke "vënë në dispozicion të publikut ose duke shpërndarë afishe, piktura ose materiale të tjera".
“Kushdo që i jep mirënjohje, çmim, memorial, ndonjë kujtim ose ndonjë privilegj ose të ngjashme një personi të dënuar për gjenocid, krim kundër njerëzimit ose krim lufte, ose emërton një objekt publik si rrugë, shesh, park, urë, institucion, ent, komunë ose qytet, vendbanim dhe lagje, ose të ngjashme, ose regjistron një emër pas ose pas një personi të dënuar për një gjenocid, një krim kundër njerëzimit ose një krim lufte, ose në çfarëdo mënyre glorifikon një person të dënuar për një gjenocid, krim kundër njerëzimit ose krim lufte, dënohet me burgim jo më pak se tre vjet”, thuhet në ndryshimet ligjore.
Ana e bukur e tregimit të pikturimit në mure
Natyrisht, pjesëtarët e komunitetit serb nuk vizatojnë murale vetëm për Ratko Mlladiçin, as nuk janë të ngarkuar me tema dhe persona nga lufta e fundit, por kanë bërë nderime edhe për basketbollistin e madh, trajnerin Dushan Ivkoviç, boksierin më të mirë boshnjak e të gjithë kohëve Marijan Beneš, asin e basketbollit që vdiq tragjikisht Kobe Bryant (në të njëjtën Gradishka ku ndodhet edhe murali i Mlladiçit), por edhe për punonjësit e shëndetësisë, për shembull, të cilët mbajtën një barrë të rëndë dhe të vështirë gjatë kohës së pandemisë.
Një histori veçanërisht interesante vjen nga qyteti Doboj, ku Deni Bozhiç, një artist i artit të rrugës (street art), pikturoi më shumë se 100 murale në fasadat e ndërtesave të banimit dhe shtëpive pas përmbytjeve të vitit 2014. Përveç shpikësit dhe novatorit, një prej shkencëtarëve më të mëdhenj në botë, Nikola Tesla, muret e Dobojit përfshinin edhe shkrimtarët Ivo Andriq dhe Branko Çopiç, kampionin e tenisit Novak Gjokoviç, poetin dhe kantautorin Xhorxhe Balasheviç, aktorët Milena Draviç, Dragan Nikoliç, Ljubisha Samarxhiç , Velimir Bata Zhivojinoviç, Nebojsha Glogovac dhe aktorë të tjerë. Aktivistët e rinj nga District Team dhe EsGerila në Brçko gjithashtu i bënë homazhe madhështisë së tyre, duke u dhuruar qytetarëve murale që përshkruanin të mëdhenjtë e skenës së aktrimit jugosllav - Pavle Vuisiç, Mustafa Nadareviç dhe Boris Dvornik.
Në pjesën e dytë të Bosnjë dhe Hercegovinës, entiteti Federata e Bosnjës dhe Hercegovinës përfitoi një mural në vendlindjen e tij Travnik, për Ivo Andriç, të madhin e letërsisë botërore, kurse figura e tij gjendet së bashku me emra të tjerë të mëdhenj të letërsisë boshnjake (Branko Çopiç, Skender Kulenoviç, Mesha Selimoviç, Isak Samokovlija, Mako Dizdar, Rodoljub Çolakoviç dhe Veselin Masleša), në një nga shëtitoret më të famshme në qytetin e Sarajevës. Madje edhe David Bowie ka një mural në Sarajevë, i cili thuhet se është më i madhi në botë kushtuar këtij muzikanti, njësoj si Davorin Popoviçit të lartpërmendur, por edhe ish-futbollistë dhe aktualë - Ivica Osim, Asim Ferhatoviç, Josip Katalinski, Edin Xheko… Njerëzit në lëvizje lanë gjurmë edhe në Bosnjë dhe Hercegovinën bashkëkohore dhe për shkak se kriza e emigrantëve nuk përfundoi gjatë pandemisë, artistët e artit të rrugës u bënë homazhe edhe atyre në qendrën e pritjes së përkohshme në Blazhuj afër Sarajevës.
Burimi: Mladen Obrenoviç
Shembujt e numëruar dhe në fakt vetëm një numër i vogël i shembujve të përzgjedhur tregojnë se si është sigurisht më mirë, më imagjinative, më fisnike, më e mençur të zgjedhësh një motiv, moment apo person që do të jetë në mural dhe kështu të dërgosh një mesazh për ata që kalojnë atypari. Me vetë zgjedhjen e duhur mund të flasin qartë për kujtesën, identitetin, traditën, historinë e dikujt dhe të përcjellin një mesazh nga e kaluara në të tashmen, por edhe në të ardhmen. Në të vërtetë, si një dëshmi e qëndrueshme ose relativisht e qëndrueshme, mund të them shumë fjalë për momentin aktual të një shoqërie të caktuar, por edhe për vlerat që anëtarët e komunitetit mbrojtën në atë kohë dhe për pikëpamjet që ata kanë promovuar.
Përveçse janë një mjet i fuqishëm komunikimi, ato mund të jenë edhe objekt manipulimi, duke përfshirë propagandën, ngritjen e tensioneve dhe thellimin e keqkuptimeve, gjë që vërehet shumë në rastin e Bosnjës dhe Hercegovinës. Nëse tashmë monumentet në Bosnje dhe Hercegovinë dhe ato kushtuar të gjitha viktimave pa dallim kombësie dhe/ose feje, të cilat së bashku edhe ashtu mund të numërohen me gishtat e dorës, tani po bëhen objekt që po shënojnë territore dhe po promovojnë tri pikëpamje të së kaluarës së afërt - asaj boshnjake, kroate dhe serbe - nuk duhet të jenë të tilla, të paktën muralet.
Ju lutemi lexoni rregullat para se të komentoni ose shkarkoni
Vini re: Pikëpamjet dhe qëndrimet e shprehura në këtë artikull janë të autorit dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Institutit për Studime të Komunikimit ose donatorit.
