Германскиот новинар Томас Брај е добро познато име во нашиот регион. Како специјалист за Југоисточна Европа на германската новинска агенција ДПА, тој одлично го познава Балканот и е вистинска личност за сложената тема за странски влијанија врз овдешните држави. Во интервју за Рес публика тој порачува дека поради недоволниот капацитет на политичарите, Западен Балкан „страда“ од теории на заговор дека „мрачни сили“ ја одредуваат судбината на малите држави во Европа. Со овој новинарски ветеран кој 38 години известуваше за ДПА и раководеше со сите дописништва од регионот, неизбежно ја отворивме и темата за руското влијание на Балканот за кое тој смета дека е сѐ уште силно.
Господине Брај, долго време бевте дописник за Југоисточна Европа, вклучувајќи го и балканскиот регион. Што научивте по сите овие години дописничка работа за балканскиот регион што западните земји не го знаат?
-Работев за германската новинска агенција ДПА речиси 40 години и во Југоисточна Европа. Стотици примери јасно покажаа дека политиката функционира многу поинаку тука отколку во Западна или Северна Европа. Како по правило, мала елита цврсто го држи политичкото и економското милје. Бизнис шефовите финансираат политички партии и ги користат медиумите што ги купиле за да ги промовираат своите интереси. Политичките елити ја истрошија демократијата, така што постои само демократска фасада, зад која клиентелистичкиот систем доминира со сè. Партиите не се структурирани од дното нагоре, туку од врвот надолу.
Силниот лидер ги сместува своите лојални следбеници во центрите на моќ. Им е дозволено да си го работат приватниот бизнис без да ги вознемирува судството или државните власти и на тој начин брзо да се збогатат. За возврат, партискиот другар се грижи неговите вработени да бидат принудени да гласаат за владејачката партија. Партискиот функционер постојано пренасочува пари од својата компанија за финансирање на политичката класа. Системот се одржува со корупција од огромни размери. Апсурдноста на овие корумпирани системи во практично сите земји во регионот станува јасна кога ќе сфатите дека новооснованите компании, честопати со само еден вработен, добиваат државни договори вредни милиони евра од страна на политичката елита.
Богатење преку политика
Дали балканските земји успеаја самостојно да одлучат за својата иднина по распадот на Југославија или се најдоа погодени од ветровите на таканаречените Исток и Запад? Има кругови во Македонија кои се доста гласни во своите напори да прикажат дека политиката што ја водеше поранешна Македонија, а сега Северна Македонија, беше одредена од ЕУ и САД. Кои се вашите ставови за овие прашања?
-Ова прашање се однесува на една од многуте теории на заговор во Западен Балкан и во Југоисточна Европа како целина. Според оваа теорија, неидентификувани „мрачни сили“ ја одредуваат судбината на малите држави во Европа. Официјалните политичари сакаат да го одвлечат вниманието од сопствената одговорност со вакви пропагандни теории. Вечниот изговор е дека не можеле да дејствуваат поинаку затоа што биле принудени на овој или оној потег „од Западот“ или, алтернативно, од Русија. Сепак, партиите во многу земји во регионот не успеаја да формулираат политичка и економска програма што е прифатена од повеќето граѓани на национално ниво. Партискиот пејзаж во Западен Балкан е атомизиран. Микропартиите постојано добиваат пресудно влијание како мост во формирањето на владини мнозинства.
Колку сте запознаени со патот што Македонија го помина досега?
- И во Северна Македонија, политичката класа е одлучна во настојувањето приватно да се збогати преку јавни функции. Политиката не се гледа како реализација на идеолошки позиции, туку како средство за подобрување на сопствената економска состојба. Како директна последица на тоа, големи делови од населението ја изгубиле довербата во владата и во целиот систем. Тие емигрираат. Ова особено влијае на младите и добро образованите луѓе. Како резултат на тоа, темелите на земјата сè повеќе и повеќе ослабуваат.
Сакам да потсетам дека голема делегација од германската бизнис заедница ја посети Северна Македонија кон крајот на мај. Тие, исто така, им изложија четири барања на премиерот Христијан Мицкоски и на министерот за надворешни работи Тимчо Муцунски со цел да привлечат повеќе инвестиции во земјата. Северна Македонија мора да инвестира во својата инфраструктура и енергетска безбедност и да продолжи да се интегрира регионално со другите земји во регионот. Обезбедувањето доволен број квалификувани работници и гарантирањето на владеењето на правото се исто така неопходни предуслови за поголемо вклучување на германските компании во Северна Македонија.
Сметате ли дека Северна Македонија е доволно подготвена – и институционално и медиумски да се спротивстави на странско мешање преку дезинформаци, особено во време на избори или меѓународни кризи?
-Во земјите од Југоисточна Европа, медиумскиот пејзаж е една од најголемите пречки за модернизација и реформи. Моќните олигарси контролираат весници, телевизиски станици и интернет портали. Тие им служат како преносни појаси како што некогаш правеа во комунизмот: граѓаните треба да бидат манипулирани и замолчени преку пропаганда во медиумите. Доколку е потребно, тие се поттикнуваат против противниците на поединечните олигарси и политичари. На едноставен јазик, ова значи дека населението не е разумно и објективно информирано – не за условите дома и сигурно не за ситуацијата во странство. Наместо тоа, луѓето се инструментализираат во интерес на олигарсите и политичарите.
Да ги земеме сегашните спорови меѓу Бугарија и Северна Македонија само како еден пример. Во Софија, националистичките политики на локалните елити служат за да го „исперат“ хаосот дома со постојано нови парламентарни избори и без стабилна влада со јасно мнозинство. Внатрешните политички конфликти на Бугарија се прикриваат со заедничката националистичка политика со понекогаш апсурдни барања кон соседот Северна Македонија. Ова е омилена техника што ја користи и српскиот претседател Александар Вучиќ со години: Ако имам опозициски ветрови дома, тогаш создавам криза во соседните земји за да го одвлечам вниманието од домашната политичка ситуација. И во Бугарија и во Србија, медиумите речиси едногласно ја поддржуваат таквата политика со отворени кампањи. Тие, исто така, ги демонизираат луѓето како што се правело во средниот век; денес тоа се насловните страници на весниците.
Меката моќ на Кремљ
Кои се главните канали преку кои руските медиуми вршат влијание на Балканот - и каде се наоѓа Македонија во таа слика?
- Руската пропаганда ја користи нестабилната политика во целиот регион. Меката моќ на Кремљ е концентрирана околу редакциите на Спутник и РТ (Раша Тудеј) во Белград. Оттука руските наративи се шират на јазиците на околните нации. Целта е да се докаже наводната супериорност на автократските руски и кинески системи над парламентарната демократија. Русија и Кина во моментов градат нов светски поредок во кој сакаат Европа да нема улога. Русија се претставува како бранител на христијанските и семејните вредности од либералните општества и ЛГБТ заедниците на Западот.
Според оваа пропаганда, само економските системи на Русија и Кина имаат иднина, додека западниот капитализам е на работ на колапс. Ваквите наративи наидуваат на плодна почва, особено кај помалку образованите и оние што живеат во провинциите без странски контакти. Но, дури и еден краток поглед на реалноста ја покажува апсурдноста на наводната супериорност на руската економија: минатата година, најголемата земја во светот генерираше само половина од бруто-домашниот производ на Германија. Дури и БДП на Италија е поголем од рускиот.
Во Вашите анализи ја посочувате Русија како сенка над Балканот и дека одредени медиуми се ставиле во нејзина служба. Но, што правиме со склоноста на одредени лидери во регионот кон Кремљ или кон „лошото момче“ во Унгарија?
- Руската пропаганда лесно успева на Балканот. Ова е затоа што политичките елити честопати претставуваат многу слични наративи како Кремљ. Затоа Владимир Путин се смета за политички модел. Многу медиуми известуваат со восхит за тоа како Путин глуми мажиште на лов во Сибир, играјќи хокеј на мраз или „натпреварувајќи се“ како успешен џудист. Неговото претставување како заштитник на религијата и општеството од наводно корозивните влијанија на Западот паѓа на плодна почва кај голем дело од населението.
Дефицит во новинарските стандарди
Како ја оценувате улогата на ЕУ во поддршката на Западен Балкан во справувањето со манипулацијата со странски информации? Дали поддршката е навремена и соодветна?
- ЕУ прави премалку за да ја ограничи руската пропаганда и да го разбие изопачениот лажен свет на Кремљ. Малата специјална единица на ЕУ „ЕУ наспроти дезинформации“ не е доволна тука. Брисел би морал да ги принуди земјите во регионот (на пример со условување на заеми) да го демократизираат медиумскиот пејзаж за да ја отворат вратата за валидни информации. Покрај тоа, ЕУ треба да се погрижи најлошите лажни вести како што се „Украина ја нападна Русија“, „Германската министерка за надворешни работи беше проститутка“, „НАТО сака да ја нападне Русија“, „ЕУ сака да го покори Балканот“ да бидат корегирани.
Кој би бил Вашиот клучен совет за младите новинари и медиумски професионалци во Македонија за да ја зајакнат нивната способност да се спротивстават на странското влијание и да ја заштитат јавната сфера?
-Најважно е да се обучат младите новинари да го научат занаетот на новинарството од самиот почеток. Ако го погледнете известувањето во многу медиуми во регионот денес, брзо ќе сфатите дека тоа е лошо направено од новинарска гледна точка. Фокусот често е на авторите кои сакаат да си создадат име. Но, не треба да станува збор за нив, туку исклучиво за темите. А тоа се теми што ги интересираат граѓаните и ги засегаат лично. Не првенствено големата политика и националните прашања, туку тоа што навистина ги интересира засегнатите луѓе: Како функционира здравствениот систем? Како функционираат локалните власти? Како се развива инфраструктурата: патишта и мостови, железници, локален јавен превоз, снабдување со енергија?
Новинарите не се книжевници, туку треба да се концентрираат на теми надвор од своето его. Помалку мислења и коментари, а повеќе факти. Поддржете го учеството на граѓаните во локалните политички прашања. Така ќе го поддржите зацврстувањето на демократските принципи. Новинарите не смеат да создаваат заедничка кауза со политичарите и бизнис шефовите, туку со своите читатели.
Ајде да го конкретизираме тоа што го кажавте...
-Новинарските написи мора да бидат напишани на таков начин што ќе ги охрабрат граѓаните да ги читаат, слушаат или гледаат. Без долги текстови во кои истото се кажува три пати, како што често се случува денес. Без крути и стереотипни правни и бирократски формулации, бидејќи граѓаните не ги разбираат. Наместо тоа, новинарите мора да ги преведуваат сложените прашања на таков начин што ќе станат општо разбирливи. Впечатливите извештаи со гласовите на засегнатите се тие што ги допираат граѓаните, а не бескрајните говори и често повторувани фрази на политичарите.
На обуките за млади новинари во Загреб можев самиот да се уверам дека постојат големи дефицити во воспоставувањето новинарски стандарди. Напишав два учебници за млади новинари од Србија и Хрватска со многу примери од актуелното известување.
Оваа содржина ја изработи Институтот за комуникациски студии.
Новинарка: Соња Крамарска
Фотографии: Приватна архива
