Jana Lozanoska
Procesi i krijimit të një vepre arti/filmi është zgjedhja individuale dhe personale e artistit. Por nëse autorët e filmit u udhëzuan nga ndonjë kornizë themelore etike, kjo është e paqartë.
Pas nominimeve për Oskar për filmin "Toka e mjaltit" në kategorinë e filmit më të mirë dokumentar dhe artistik të huaj më të mirë, në opinionin maqedonas u hapën disa diskutime për vetë filmin dhe atë që ai përfaqëson në të vërtetë. Në tërë euforinë e suksesit të filmit, disa pyetje themelore mungojnë, veçanërisht pasi bëhet fjalë për një "vepër eksperimentale" që kapërcen kufijtë e asaj që nënkuptohet nga një film dokumentar dhe një film artistik. Pikërisht për shkak të natyrës së tij eksperimental çështja e etikës luan një rol të veçantë.
Kritikat e brendshme fokusohen rreth çështjes së "orientalizmit" në analizën e filmit përmes teorisë postkoloniale. Nga kritikat e huaja, në të cilën mbështetet edhe ky tekst, e cila analizon plotësisht filmin, është teksti përmledhës në NewYorker i Riçard Brodi, duke iu përgjigjur shumë pyetje, kryesisht atyre që lidhen me çështjen e etikës së përfaqësimit. Marrëdhënia midis etikës dhe artit është një lidhje që nuk është gjithmonë e qartë. Pyetja themelore është a duhet që artisti të jetë i kufizuar, në këtë rast nga etika, në procesin e krijimit të vetë veprës artistike?
Arti dhe etika komplementare plotësuese apo ajo kontradiktore?!
Në teori lidhja midis artit vizual dhe etikës është e paqartë dhe shumë herë kjo marrëdhënie shihet përmes prizmit të etikës personale të artistit dhe qëndrimeve/veprimeve politike dhe vetë veprës artistike ose veprës letrare, siç ndodhi me dhënien e Çmimit Nobel për Letërsi të Handkes dhe debatet në lidhje me mbështetjen e regjimit të Millosheviqit. Ka shumë raste kur cilësitë personale dhe qëndrimet politike të artistit merren parasysh kur legjitimojnë ose nuk legjitimojnë një vepër, për shembull muzikën e Vagnerit dhe afinitetin e tij për nazizmin. Në përgjithësi, në këtë aspekt, etika është gjithmonë e lidhur me personalitetin e artistit, dhe jo me veprën.
Ndërsa ajo që është me interes për këtë tekst është çështja e etikës në krijimin e veprës. Sidomos lidhur me tre aspekte. I pari është nëse filmi nuk do t’i shkaktojë dëme shtesë apo do të rrezikojë protagonistët e tij. Aspekti i dytë është nëse protagonistët janë informuar në mënyrë siç duhet për mënyrën e paraqitjes së tyre. Aspekti i tretë është përdorimi i skenave dramatike për të filluar një reagim të ngritur emocional tek shikuesit. Për shkak të të gjitha këtyre elementëve disa autorë në teori besojnë se etika e bërjes së dokumentarëve është jashtëzakonisht e rëndësishme.
Natyra eksperimentale e "Toka e mjaltit" që vetë kineastët kanë konfirmuar (Ne do të vazhdojmë që të shkruajmë histori.. […]) kërkon një përgjigje për këto pyetje, veçanërisht në çfarë mase drejtorët dhe prodhuesit kanë ndjekur këto parime etike në bërjen e vetë filmit. Protagonisti i filmit është Atixhe Muratova, një grua karizmatike dhe e guximshme që jeton në harmoni të plotë me natyrën, por edhe me vetë jetën pa marrë parasysh sa e egër është ajo.
Në karakterin e Atixhes, që kineastët po përpiqen t’i sjellin shikuesit, ekziston stoicizëm. Jeta e Atixhes në film në tërësi është "e zhveshur" dhe pyetja themelore është se sa ky film ka ruajtur etikën dhe sa ka qenë në pajtueshmëri të plotë me protagonistien. Do të ishte interesante që ajo të intervistohej për të diskutuar këto çështje, por për mungesë të kësaj do të veçoja disa aspekte të cilat si spektator i filmit më shqetësuan dhe që nuk lidhen me mesazhin që filmi po përpiqet të përçojë, por për vetë procesin e krijimit.
Burim: indiewire.com
Mbi etikën në Tokën e mjaltit – dramatizëm filmik apo ndjenjë njerëzore?
Procesi i krijimit të një vepre arti/filmi është zgjedhja individuale dhe personale e artistit. Por nëse autorët e filmit u udhëzuan nga ndonjë kornizë themelore etike, kjo është e paqartë. Në një intervistë për Filmmaker regjisorët Koteska dhe Stefanov zbulojnë një pjesë të procesit. Vetë titulli i intervistës është: "Të jesh regjisor apo njeri është përzgjedhje". Titulli është një fragment nga një pjesë e intervistës në të cilën autorët pyetën nëse duhet të përfshihen dhe të parandalojnë diçka që mund tа dëmtojë Atixhen, Kotevska përgjigjet: "Është çështje e përzgjedhjes personale të çdo drejtori. Prej se ekzistojnë dokumentarët, çështja e përzgjedhjes është nëse jeni regjisor ose qenie njerëzore ".
Të njëjtin orientim kishin edhe ekipi i producentëve të BBC serialit të dokumentarëve për Afrikën dhe sidomos skenat dramatike ku këlyshi elefant ngordh para kamerave të tyre. Shpjegimet e ekipit për kritikat publike që ishin rreth skenave emocionale "të ekzagjeruara", se ata nuk intervenojnë rreth asaj që tashmë paraqet tragjedi, në rastin e thatësirës së fortë dhe mungesës së ushqimit dhe ujit në Afrikë. Por pas kritikave në publik, ekipi ndryshoi politikën e tij të mosndërhyrjes në xhirime dhe ndërhyri disa herë, duke shpëtuar pinguinë gjatë xhirimit në disa prej serive të tjera.
Kjo është pikërisht dilema më e madhe në krijimin e filmit Toka e mjaltit, i cili, edhe pse duhet të përcjellë një mesazh humanist, duket se regjisorët e kanë lënë pas dore humanizmin dhe janë përqëndruar në vetë filmin dhe produktin përfundimtar.
Në disa raste filmi është mjaft pretencioz, për shembull skena e Atixhes në tren, kryqëzimi i së kaluarës dhe së tashmes, traditës dhe modernes, historia e largët nga bletët e Atixhes. Të pyetur përsëri nga Fillmaker në lidhje me aksesin e xhirimit të filmit, autorët përgjigjen: "ne e vumë re Atixhen në fillim të filmit dhe filluam ta xhirojmë", duke shpjeguar se ata filluan fillimisht filmin, si pjesë e një projekti të ruajtjes së natyrës.
Problemi me filmin lind në dy raste që lidhen njëkohësisht. I parë është ai që Brodi i referohet trillimit të ngjarjesh pikërisht për shkak të kufijve midis filmit dokumentar dhe artistik, dhe thjesht mosrespektimi i këtij dallimi dhe "rregullave të lojës" në bërjen e filmit që janë të ndryshme për secilin zhanër. Nëse do të ishte një dokumentar i pastër, Atixhia do të ishte subjekt ose bartës i tregimit dhe autorët vetëm një mjet për ta përhapur atë.
Por në këtë rast, filmi nuk është vetëm një dokumentar dhe Atixhe është gjithashtu një objekt. Sidoqoftë, kjo nuk është një formë e "viktimizimit" seksual për të cilën flet feminizmi dhe është veçanërisht kritike për të, megjithëse mund të shihet edhe pjesërisht përmes një prizmi të tillë përmes përdorimit të Atixhes si "objekt" për qëllime filmike. Atixhe luan një rol në versionin e filmuar autobiografik të jetës së saj, përmes të cilit autorët kontrollojnë dhe drejtojnë tregimin. Çështja nuk është vetëm se si e përfaqëson jetën e Atixes, por nëse ajo ishte bërë me pëlqimin e saj, d.m.th. nëse ajo ishte e informuar siç duhet se si dhe pse do të përfaqësohej, që është një nga parametrat etikë të përmendur më lart.
Më tej, për shkak të dramës së të gjithë filmit, ajo portretizon nënën e saj të sëmurë dhe të dobët, me një plagë të madhe të hapur në fytyrën e saj e shtrirë në një shtrat pothuajse e pa lëvizshme. Është e paqartë nëse ajo sheh dhe dëgjon vetëm pjesërisht. Është gjithashtu e paqartë nëse nëna e Atixhes ishte në dijeni se po e xhirojnë ndërsa ajo ishte shtrirë në shtrat duke pritur vdekjen e saj dhe nëse Atixhia ia shpjegoi atë nënës së saj, në mënyrë që të mund të kuptonte se çfarë po ndodhte. Pra, nëse Atixhe, në këto momente, është e përfaqësuar si një objekt apo subjekt i filmit, janë pyetje që nuk janë të qarta dhe në të njëjtën kohë problematike dhe të hapura për shumë dilema etike. Disa nga këto janë nëse këto skena janë përsëritur, nëse nëna është zhvendosur, edhe pse në gjendje të dobët shëndetësore, nëse ajo ka qenë e vetëdijshme ose e informuar siç duhet për atë që po ndodh, etj.
Autorët në një intervistë me Filmmaker thonë se ata po përpiqeshin të ndihmonin nënën e saj me ilaçe, por ajo nuk pranoi dhe po priste vetëm “vdekjen e saj”. Pyetja është, pse ata e regjistruan këtë aspekt të jetës së Atixhes? A mundet filmi të kishte përcjellë mesazhin pa këto skena dramatike, realiste dhe emocionale të realizuara nga Atixhe dhe nëna e saj. Ideja kryesore e dokumentarit është lidhja midis natyrës dhe njeriut, domethënë Atixhes dhe bletëve, një mjedis në të cilin ajo është shumë e rehatshme për tu përfaqësuar, në të cilën ajo njëkohësisht tregon fuqinë e saj, por në të njëjtën kohë edhe brishtësia e njeriut dhe njerëzimit.
Dilema e fundit ka të bëjë me vdekjen e nënës, një moment thellësisht intim për këdo që humbet një prind. Filmuar dhe prezantuar në një mënyrë që regjisorët menduan se duhet të paraqitej. Padyshim, ky nuk është një moment spontan i regjistrimit, por një sekuencë e menduar. Atixhe dhe nëna e saj e ndjerë në dhomëzën e vogël është një skenë që flet për shfrytëzimin e plotë të jetës së Atixhes për qëllime të filmit, pa respektuar intimitetin e thellë të momentit, si dhe nënën e ndjerë.
Dokumentimi dhe xhirimi i personave plotësisht të përjashtuar nga shoqëria jo vetëm që duhet të mbajnë premisa të qarta etike por "objektivat etike" duhet të jenë të qarta dhe të prekshme në të njëjtën kohë, pikërisht për shkak të përdorimit të tyre të paqëllimshëm si objekte, por edhe respekt të qartë nga vetë artistët/autorët ku janë kufijtë që duhet për të lëvizur në realizimin e filmit. Unë mendoj se kineastët i kanë kapërcyer këto kufij, ashtu siç në të njëjtën mënyrë edhe Riçard Brody e ka përfunduar kritikën e tij për Toka e mjaltit, pa menduar rreth dhe për këto dilema etike.
Ju lutemi lexoni rregullat para se të komentoni ose para se të merrni përmbajtjen
Vërejtje: Mendimet dhe qëndrimet e këtij shkrimi janë të autorit dhe nuk i reflektojnë pozicionet e Institutit për studime komunikuese e as të donatorit.
