Ka shumë tregues ligjorë se sa larg është ende Mali i Zi nga përmbushja e synimeve të Agjendës së Gjelbër. Por se si është tradhtuar kjo iniciativë - kjo shihet edhe më mirë në praktikë.
Edhe pse katër vjet më parë në samitin në Sofje, ai nënshkroi Deklaratën për Agjendën e Gjelbër, e cila u zotua të bëhet neutrale ndaj klimës deri në vitin 2050, si pjesa tjetër e Evropës, Mali i Zi ende nuk ka miratuar një strategji afatgjatë në lidhje me përmbushjen e këtij qëllimi. “Mbetet e paqartë nëse dhe si do të arrihet ky synim”, thuhet në raportin e nëntorit të vitit 2023, të përgatitur nga Sekretariati i Komunitetit të Energjisë, organi rregullator i Bashkimit Evropian (BE) në sektorin e energjisë që monitoron aplikimin e standardeve dhe rregulloreve evropiane në shtetet që janë anëtare të Komunitetit të Energjisë. Mali i Zi e ka bërë këtë që nga viti 2007, megjithatë, pak ka ndryshuar dhe përmirësuar në mënyrë drastike në fushën e mbrojtjes së mjedisit që atëherë.
Agjenda e Gjelbër është ligjërisht e detyrueshme, prandaj është një faktor i rëndësishëm në suksesin e procesit të para-anëtarësimit të Malit të Zi në BE. Ajo përbëhet nga pesë shtylla kryesore - klima, energjia, lëvizshmëria; ekonomi rrethore; reduktimi i ndotjes së ajrit, ujit dhe tokës; bujqësia e qëndrueshme dhe prodhimi i ushqimit dhe biodiversiteti. Zbatimi i detyrimeve në këtë fushë është përcaktuar me Planin e Veprimit për zbatimin e Deklaratës së Sofjes për Agjendën e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor për periudhën 2021-2030.
Sipas këtij plani, Mali i Zi duhet të zbatojë 58 masa/veprime për të përmbushur detyrimet e tij. Por, sipas analizës së kornizës strategjike dhe legjislative malazeze në vitin 2023, e cila është bërë nga organizata joqeveritare (OJQ) “Eko Tim”, ajo deri më tani ka zbatuar vetëm një masë, pra dy për qind të numrit të përgjithshëm të masave. Zbatimi i 47 për qind të masave është në proces e sipër, ndërsa 51 për qind e numrit të përgjithshëm të masave nuk janë zbatuar.
Edhe sot, Mali i Zi përballet me sfida të ndryshme - menaxhim joadekuat i mbeturinave, ndotja e ujit dhe menaxhim i papërgjegjshëm i burimeve natyrore.
Për shembull, disa deponi nuk janë rehabilituar ende, gjë që çon në ndotjen e tokës dhe të ujit. I tillë është rasti në Nikshiq, ku deponia e Mislov digjet shpeshëherë dhe ku është regjistruar ndotje e rrezikshme e ajrit. Gjithashtu, çështja e ndërtimit të hidrocentraleve dhe disa projekteve minerare në ekosistemet delikate ngrihet shpesh pa studime ekologjike gjithëpërfshirëse. Kështu që tani aktivistët e mjedisit kanë paralajmëruar edhe një herë protesta nëse nuk braktiset ndërtimi i hidrocentralit në lumin Komarnica, gjë që paradoksalisht është parashikuar në Strategjinë e Zhvillimit të Energjisë së Malit të Zi deri në vitin 2025, si dhe në Strategjinë e Zhvillimit të Energjisë së Mali i Zi deri në vitin 2030. Komarnica, meqë ra fjala, mbrohet në masë të madhe në nivele të ndryshme: fillimisht si park dhe monument natyror, pastaj si kandidat për zonën e Emerald dhe Natura 2000, zonë e rëndësishme për bimët (IPA), zonë kyçe e biodiversitetit (KBA), por edhe nga UNESCO si zonë që duhet t'i aneksohet Parkut Kombëtar (NP) Durmitor. Ky shembull ilustron bukur se sa jo konsistent është zbatimi i rregulloreve më të rrepta mjedisore në Mal të Zi, i cili parashikohet nga Kapitulli 27, i cili i referohet mjedisit dhe ndryshimeve klimatike, dhe të cilin ai duhet ta mbyllë për t'u anëtarësuar në BE. Gjithashtu, projekte të shumta për ndërtimin e mini-hidrocentraleve ishin shumë të dëmshme, të cilat u dhanë në procedura jo transparente dhe korruptive të bazuara në marrëdhënie miqësore dhe farefisnore. Megjithatë, që nga viti 2021, shteti ka ndërprerë 10 kontrata për ndërtimin e hidrocentraleve të vogla.
Për shkak të negociatave të anëtarësimit dhe detyrimeve ndaj BE-së, Mali i Zi duhet të riciklojë të paktën 50 për qind të mbetjeve komunale deri në vitin 2030. Sidoqoftë, në vitin 2022, ai ricikloi më pak se gjysmë për qind. Kjo shihet nga Raporti i Autoritetit të Statistikave (MONSTAT) për mbetjet e krijuara dhe të përpunuara, i cili ishte publikuar në fund të vitit 2023.
Mali i Zi po përpiqet gjithashtu të sigurojë një furnizim të qëndrueshëm dhe të pandërprerë me energji elektrike, pasi ai ende mbështetet kryesisht në Termocentralin (TE) Pljevlja, i cili kontribuon ndjeshëm në emetimin e gazrave të dëmshëm. Pavarësisht kërkesave të Komunitetit të Energjisë për dekarbonizim, Mali i Zi është i ngadalshëm për të kaluar në burimet e rinovueshme të energjisë, megjithëse ka një potencial të madh për hidrocentrale, centrale diellore dhe të erës.
Të gjitha këto, si dhe shembuj të tjerë të shumtë që ilustrojnë pakujdesinë e shtetit për mbrojtjen e mjedisit (gjuetia e shpeshtë, prerjet ilegale, ndërtimet e paplanifikuara, përdorimi i pesticideve, rregullimi joadekuat i turizmit...) tregojnë për mungesën e planeve afatgjata që përfshijnë reduktimin e emetimeve dhe rritjen e efiçencës së energjisë, megjithëse Mali i Zi, si vend kandidat për anëtarësim në BE, është i detyruar të ndjekë Agjendën e Gjelbër, e cila fokusohet në zhvillimin e qëndrueshëm ekologjik, reduktimin e emetimeve të gazrave të dëmshëm dhe kalimin në burimet e rinovueshme të energjisë.
“Zbatimi i Agjendës së Gjelbër deri më tani në Mal të Zi tregon zhvillime të caktuara, si përmirësimi i kornizës legjislative dhe inicimi i projekteve që kanë të bëjnë me burimet e rinovueshme të energjisë. Megjithatë, rezultatet e arritura ende nuk i përmbushin plotësisht pritshmëritë, dhe vetë zbatimi i agjendës është ende në fazën fillestare. Edhe pse ambiciet janë të përcaktuara qartë, ka një hendek të madh midis qëllimeve të planifikuara dhe situatës aktuale në terren. Aplikimi i politikave mjedisore po përparon më ngadalë se sa ishte planifikuar dhe shumë projekte mbeten në fazën përgatitore, gjë që çon në faktin se rezultatet e pritura ende nuk janë arritur në masën e dëshiruar”, tha për ResPublica aktivistja qytetare Edina Osmanoviç. (Pikëpamjet e shprehura në këtë deklaratë përfaqësojnë vetëm qëndrimin e saj personal dhe nuk pasqyrojnë një qëndrim zyrtar).
Sipas saj, sfidat kryesore me të cilat ballafaqohet Mali i Zi në zbatimin e politikës së gjelbër dhe standardeve mjedisore lidhen në radhë të parë me mungesën e vullnetit politik, zbatimin e pamjaftueshëm të rregulloreve, si dhe me mbikëqyrjen e dobët. “Temat mjedisore nuk janë mjaft tërheqëse, gjë që çon në faktin se një numër i vogël i subjekteve politike merren me këto çështje. Edhe partitë me orientim të gjelbër shpeshherë devijojnë nga ai kurs nën presionin politik, gjë që e vështirëson zbatimin e masave mjedisore. Mungesa e burimeve financiare është një problem i madh edhe për realizimin e projekteve të mëdha infrastrukturore në fushën e energjisë së gjelbër dhe mbrojtjen e mjedisit. Përveç kësaj, ligjet dhe rregulloret ekzistuese shpesh nuk zbatohen në mënyrë strikte, gjë që e ngadalëson edhe më shumë progresin”, thotë Osmanoviç dhe thekson se korrupsioni dhe presionet politike e vështirësojnë zbatimin efektiv të masave mjedisore, ndërsa mungesa e vazhdimësisë në vendimet politike shpesh rezulton në nënshtrimin e qëllimeve mjedisore ndaj interesave afatshkurtra politike ose ekonomike. Të gjithë këta faktorë, siç paralajmëron kjo aktiviste qytetare, së bashku përbëjnë pengesa të konsiderueshme në zbatimin e politikës së gjelbër në Mal të Zi.
Burimi: freepik.com
Në raportin e fundit të Komisionit Evropian (KE) për Malin e Zi për vitin 2023, thuhet se “në fushën e ndryshimeve klimatike, niveli i përputhshmërisë së legjislacionit kombëtar të Malit të Zi me BE-në është ende i kufizuar”. “Megjithëse Mali i Zi ka një strategji për të luftuar ndryshimet klimatike, është e nevojshme të intensifikohet puna në mënyrë që të sigurohet pajtueshmëria me objektivat klimatike dhe energjetike të BE-së për vitin 2030. Ende nuk është miratuar plani kombëtar i energjisë dhe klimës për dekarbonizimin deri në vitin 2050”, shkruhet në këtë raport, ku theksohet gjithashtu se Mali i Zi duhet të përshpejtojë ndjeshëm ambiciet e tij drejt tranzicionit të gjelbër. “Duhet të intensifikohet puna për zbatimin e rregulloreve për të arritur kushtet përfundimtare në kapitullin 27, veçanërisht në fushën e ujit, mbrojtjes së natyrës, cilësisë së ajrit, ndotjes industriale dhe ndryshimeve klimatike, për të filluar zbatimin e Ligjit për menaxhimin e mbetjeve. Plani kombëtar për menaxhimin e mbetjeve dhe Strategjitë e menaxhimit të cilësisë së ajrit për periudhën 2021-2029, si dhe për të përfunduar, miratuar dhe filluar zbatimin e planit kombëtar të energjisë dhe klimës në mënyrë transparente, në përputhje me objektivin e BE-së për emetimet zero deri në vitin 2050 dhe Agjendën e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor”, thuhet në këtë dokument.
ResPublica iu drejtua Ministrisë së Ekologjisë, Zhvillimit të Qëndrueshëm dhe Zhvillimit të Veriut me pyetje të ndryshme lidhur me përmbushjen e synimeve të Agjendës së Gjelbër, por edhe pas një pritjeje të gjatë nuk morëm përgjigje.
“Zbatimi i Agjendës së Gjelbër në Mal të Zi deri më tani ka bërë njëfarë progresi, por sfidat janë ende të mëdha dhe arritja e rezultateve të pritura mund të jetë shumë më e shpejtë. Në veçanti dëshiroj të theksoj rëndësinë e miratimit të Ligjit për menaxhimin e mbeturinave, të cilin e kemi miratuar gjatë mandatit të Qeverisë së 43-të. Zbatimi i këtij ligji mund të ndryshojë realisht imazhin ekologjik të Malit të Zi në terma afatgjatë. Ligji ishte në pritje për plot pesë vite dhe për shkak të kësaj vonese, ndër të tjera, vlerësimet tona për progresin në kapitullin 27 të negociuar ishin jashtëzakonisht të ulëta”, tha ish-ministri i Ekologjisë, Planifikimit Hapësinor dhe Urbanizmit dhe deputet aktual i Kuvendit të Malit të Zi tregon për ResPublica - Ana Novakoviç Gjuroviç.
Edhe pse, siç thotë ajo, Mali i Zi po bën progres në projektet nga burimet e rinovueshme të energjisë dhe investimet në energjinë diellore dhe parqet e erës janë rritur, edhe ky tranzicion është i ngadalshëm. “Mbështetja jonë në termocentralin e Pljevljës dhe qymyrin si burim dominues i energjisë paraqet një sfidë të madhe. Këtu përfshihen edhe çështjet e një tranzicioni të drejtë për të cilat ne si shtet ende nuk kemi një përgjigje dhe plan të qartë”, thekson Novakoviç-Gjuroviç.
Braktisja e teknologjive të lëndëve djegëse fosile, nga të cilat ekonomia malazeze është shumë e varur, dhe kalimi nga, kryesisht qymyri, në energjinë e rinovueshme do të sjellë sfida serioze socio-ekonomike që shteti ende nuk di t'i zgjidhë, për të parandaluar pasoja të padëshiruara si papunësia, çrregullimet ekonomike, migrimi i fuqisë punëtore...
Ministri i Energjisë, Sasha Mujoviq, në një letër të fundit drejtuar Komunitetit të Energjisë për të ndihmuar Malin e Zi në arritjen e objektivave kombëtare të energjisë dhe klimës deri në vitin 2030 në mënyrë të qëndrueshme, kujtoi se shteti është i detyruar të zvogëlojë nivelin e emetimeve të gazrave serrë për 55 për qind, krahasuar me vitin 1990. “Niveli i matur i emetimeve në fund të vitit 2022 ishte 3,307 kt CO2 e, kurse objektivi i përcaktuar deri në vitin 2030 nënkupton nevojën për një reduktim prej rreth 887 kt CO2 e (rreth 27 për qind). Qëllimi është i vështirë për t'u arritur dhe do të sillte lëvizje radikale, si zvogëlimi i ndjeshëm i numrit të orëve të punës së Termocentralit të Pljevljës, zëvendësimi i makinave konvencionale me makina elektrike në masën rreth 50 për qind, ose veprimi apo masat në sektorin joenergjetik - bujqësia”, njoftoi më herët Ministria e Energjisë. Meqenëse asnjë nga këto "lëvizje radikale" nuk është tërhequr deri më tani, është e qartë se sa larg janë ende këto synime të Malit të Zi.
Novakoviç-Gjuroviç thekson se përmbushja e standardeve në fushën e Agjendës së Gjelbër kërkon burime të mëdha financiare. “Fondet financiare nga buxheti i shtetit, me këtë dinamikë të alokimit, janë të pamjaftueshme për të arritur rezultate. Mbështetja nga BE-ja, veçanërisht përmes fondeve evropiane, aktualisht paraqet kontributin më të madh në përmbushjen e standardeve të BE-së në këtë fushë. Kjo është arsyeja pse është jashtëzakonisht e rëndësishme të përdoren të gjitha fondet në dispozicion dhe të aplikojmë për projekte cilësore që do të mbështeten. Kufizuese janë edhe kapacitetet profesionale, veçanërisht në fushën e ndryshimeve klimatike”, thekson ajo.
Strategjia kombëtare për transpozimin, zbatimin dhe implementimin e acquis të BE-së në fushën e mjedisit dhe ndryshimeve klimatike, e miratuar nga Mali i Zi në vitin 2016, përfshinte një vlerësim të kostove të nevojshme për realizimin e këtyre detyrimeve. Ajo tregoi se kostot totale të përputhshmërisë me standardet e BE-së deri në vitin 2035 do të arrijnë në 1.42 miliardë euro.
Sipas Osmanoviç, ka shumë shembuj ku shteti ka devijuar nga Agjenda e Gjelbër për hir të qëllimeve ekonomike afatshkurtra. “Një nga problemet më të dukshme janë ndërtimet e pakontrolluara dhe të paligjshme në bregdetin malazez, të cilat shkatërrojnë peizazhin dhe krijojnë eksternalitete të shumta negative, duke përfshirë deponitë ilegale pranë detit, lumenjve dhe vendbanimeve. Këta shembuj tregojnë qartë praninë e korrupsionit brenda institucioneve dhe paaftësinë e shtetit për të mbrojtur interesat publike ndaj individëve të fuqishëm, shpesh në favor të përfitimeve të dukshme ekonomike. Rastet e ndërtimit të hidrocentraleve të vegjël (MHE) në lumenj, ndërtimi i guroreve pranë vendbanimeve shpesh pa studime ekologjike adekuate dhe pa konsultime me komunitetet lokale, konfirmojnë gjithashtu se interesat ekonomike afatshkurtra shpesh i tejkalojnë synimet afatgjata të mbrojtjes së mjedisit. Asnjë përfitim financiar nuk duhet të jetë më i rëndësishëm se shëndeti, ruajtja e burimeve natyrore dhe mirëqenia e qytetarëve”, thekson kjo aktiviste qytetare.
Dekarbonizimi i vendit dhe arritja e objektivave të përcaktuara në Agjendën e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor mund të arrihet vetëm me vendosjen e një mekanizmi funksional të koordinimit ndërsektorial, bashkëpunimit në të gjitha nivelet e qeverisjes dhe bashkëpunimit rajonal. Duke marrë parasysh strukturën komplekse administrative dhe numrin e madh të institucioneve në nivele të ndryshme të qeverisjes, është e nevojshme që shteti të përmirësojë urgjentisht menaxhimin ndërsektorial - përmes reformës së administratës publike, menaxhimit të financave publike, programit të reformës ekonomike dhe mobilizimit të burimeve të veta.
Osmanoviç beson se krahas edukimit të vazhdueshëm të qytetarëve për rëndësinë e Agjendës së Gjelbër, është e nevojshme të rritet presioni mbi elitat politike. “Bashkëpunimi rajonal me fqinjët mund të përshpejtojë realizimin e ndryshimeve të nevojshme. Gjithashtu, futja e politikave më të rrepta të veprave penale të shkatërrimit të natyrës dhe gjetja e modeleve për të motivuar qytetarët dhe sipërmarrësit për të adoptuar modele të qëndrueshme pune përmes subvencioneve, lehtësimit të taksave dhe shpërblimeve, si bursat apo programet e lëvizshmërisë, mund të kontribuojnë ndjeshëm në ndryshime. Theks i veçantë duhet vënë në motivimin e të rinjve për të qenë inovativ dhe për të krijuar vlera shtesë përmes projekteve të orientuara ekologjikisht”, thekson ajo.
Mali i Zi nuk ka zhvilluar një politikë kombëtare të energjisë deri në vitin 2040 në përputhje me Ligjin për Energjinë. Ai nuk krijoi një Plan Kombëtar të Energjisë dhe Klimës në përputhje me Rregulloren e Menaxhimit të BE-së (BE 2018/1999), e cila është pjesë e paketës së Energjisë së Pastër për Evropën. Nuk ka përgatitur as Strategjinë zhvillimore afatgjatë me karbon të ulët, në përputhje me dispozitat e Aktit të BE-së për Klimën, Rregulloren e Menaxhimit dhe elementë të tjerë të kornizës së politikës klimatike të BE-së. Mali i Zi nuk iu bashkua as nismës së Paktit Evropian për Klimën.
“Mali i Zi për një kohë të gjatë nuk ka ndërtuar ndonjë kapacitet të madh për prodhimin e energjisë elektrike nga burimet e rinovueshme të energjisë. Ai nuk ka filluar përgatitjen e Studimit për përmirësimin e efiçiencës energjetike të ndërtesave. Ai nuk prezantoi një çmim të qymyrit në sektorët e konsumit të energjisë, si dhe një sistem 'kompensimi' për sektorin e pyjeve. Mali i Zi nuk e ka përditësuar Strategjinë e zhvillimit të trafikut deri në vitin 2035, në përputhje me Ligjin për Energjinë. Mali i Zi nuk ka transpozuar direktivat përkatëse të BE-së për lëndët djegëse alternative dhe nuk ka përgatitur Studime justifikuese për zhvillimin e karburanteve alternative. Ai nuk ka zhvilluar një metodologji kombëtare për instalimin dhe ndërtimin e stacioneve të karikimit elektrik, as nuk ka miratuar legjislacionin e duhur që do të rregullojë çështjen e stacioneve të karikimit të automjeteve elektrike. Mali i Zi nuk ka përgatitur Ligjin për Hekurudhat dhe Ligjin për Rrugët Ujore të Brendshme. Nuk është lidhur dhe zbatuar një marrëveshje rajonale për parandalimin e ndotjes plastike, përfshirë zgjidhjen e veçantë të çështjes prioritare të mbetjeve detare...”, thuhet ndër të tjera në analizën e OJQ-së “Eko Tim” nga viti 2023.
Këta janë tregues ligjorë se sa larg është ende Mali i Zi nga përmbushja e synimeve të Agjendës së Gjelbër. Megjithatë, kjo më së miri shihet në praktikë. Pak ditë më parë, ndalimi i përdorimit të qeseve plastike dhe plastikës njëpërdorimshe (nga 15 deri në 50 mikron – thasë që merreshin në arkë dhe në të cilat ishin paketuar ndaras frutat, kimikatet, mishi...). në përputhje me Ligjin për Menaxhimin e Mbeturinave, ka hyrë në fuqi dhe për mos respektim të kësaj dispozite ligjore janë paraparë gjoba prej njëmijë deri në 40 mijë euro.
Mirëpo, ligji që duhej të ndalonte dhe parandalonte përdorimin e qeseve plastike jo vetëm që nuk e bëri këtë, por u mundësoi pronarëve të rrjeteve të supermarketeve të fitonin disa cent për qese të shitur, sepse tani ato i paketojnë sendet ushqimore në thasë mbi 50. mikronë, të cilat i paguajnë 15 cent. Në vend që të kalonin vetëm në cegera, burrat dhe gratë kryesisht vazhduan t'i blinin këto çanta, të cilat, sipas praktikës së vjetër, të keqe, do të gjenden sërish në rrugë, pemë, brigjet e lumenjve dhe detit.
Ky rast është një shembull se si, në mungesë të vullnetit dhe vizionit politik, Agjenda e Gjelbër u tradhtua. Në vend që të përpiqet për përmirësime të vërteta mjedisore, Mali i Zi është ende në prag të ndryshimeve sipërfaqësore.
