Me udhëzimin e ri të ministrit Lloga, kushdo që dëshiron të regjistrohet në një universitet ose të marrë pjesë në një konkurs, do të duhet të ndajë përkatësinë etnike (në mënyrë të pavullnetshme) me një rreth të madh dhe të pacaktuar njerëzish që do të shqyrtojnë aplikimin. Rreziku i ekspozimit të qytetarëve ndaj diskriminimit do të rritej jashtëzakonisht.
Më 29 maj 2023, Ministri i Drejtësisë, Krenar Lloga, nxori një udhëzim të ri për udhëheqjen e librave amzë, i cili për herë të parë futi në certifikata rubrikën “kombësia”. Si justifikim për veprimin e tij, ministri vuri në dukje nenet 4, 11 dhe 13 të Ligjit për Librat e Gjendjes Civile, të cilat përmbajnë kombësinë/përkatësinë etnike si të dhëna që janë të regjistruara në libra.
Pas inicimit të procedurës me iniciativë të saj, më 5 korrik, Gjykata Kushtetuese ka nxjerrë Vendim për ndërprerjen e zbatimit të Udhëzimit për shkaqe procedurale. Ndërkohë, partia politike e Majta ka parashtruar në Gjykatë iniciativë për vlerësimin e kushtetutshmërisë së Ligjit për Librat e Gjendjes Civile. Në seancën e mbajtur më 20 korrik, Gjykata Kushtetuese nuk mori vendim për këtë rast. Edhe pse interesi publik për këtë temë mund të jetë zbehur, ne jemi ende në pritje të një zgjidhjeje ligjore përfundimtare.
Prandaj, në këtë tekst do të dëshmoj se: (1) kombësia nuk është kategori kushtetuese; (2) prania e rubrikës për përkatësinë etnike në certifikatat e lindjes është e paligjshme, sepse nuk respekton dy konventa ndërkombëtare të ratifikuara; dhe (3) shembulli i Shqipërisë tregon se një hap i tillë shkel të drejtën për vetëvendosje dhe ndikon negativisht në të drejtat e komuniteteve.
Qytetar ose etnik – për vlerat themelore
Por, para se të vazhdoj me vërtetimin e këtyre tri tezave, është e nevojshme të shtrohet pyetja se cili është karakteri i Kushtetutës së Maqedonisë. Edhe pse në disa raste ajo lëkundet ndërmjet etnisë dhe asaj civile, Kushtetuta është ende një dokument kryesisht etnik.
Vlerën e parë themelore të rendit kushtetues të Republikës, të vendosur në nenin 8, e interpretoj si civile. Bëhet fjalë për “liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit të njohura nga e drejta ndërkombëtare dhe të përcaktuara me Kushtetutë”. Vini re se hartuesi i kushtetutës përdor dy herë njëjësin - "njeri" dhe "qytetar". Pra, ne po flasim për një individ dhe, më pas, për të drejtat individuale.
Për krahasim, vlera e dytë thelbësore është padyshim etnike. Përkatësisht, që nga viti 1991 thotë: "shprehja e lirë e përkatësisë kombëtare", dhe Amendamenti VI i vitit 2001 shton një pikëpresje, e ndjekur nga: "përfaqësim adekuat dhe i drejtë i qytetarëve që u përkasin të gjitha komuniteteve në organet e qeverisë shtetërore dhe institucioneve të tjera publike në të gjitha nivelet”. Për shkak të kompleksitetit të shprehjes dhe ndërhyrjes së mëvonshme, kjo vlerë themelore mund të interpretohet si një vlerë me dy komponentë, por mund të trajtohet edhe si dy vlera themelore të ndara.
Pavarësisht se vlera e dytë themelore e fut etninë në Kushtetutë dhe rrjedhimisht në rendin e përgjithshëm juridik, asgjë në të nuk e imponon nevojën e pranisë së një rubrike për përkatësinë etnike të qytetarit në certifikatat e lindjes.
Me komponentin e parë shprehja e përkatësisë kombëtare karakterizohet si “e lirë”. Gjyqtari i kushtetueses Osman Kadriu thotë se: “Kushtetuta kërkon që ligji t'i mundësojë qytetarit të drejtën për të deklaruar kombësinë e tij. Kjo është e vërtetë, por ajo që harrohet është se e drejta e qytetarit për t'u shprehur është njëkohësisht e drejtë e qytetarit për të mos u shprehur, pra e drejta e qytetarëve nuk sjell automatikisht detyrimin e tyre.
Udhëzimi i ministrit Loga nuk parashikon të drejtë, por imponon një detyrim. Prandaj, urdhërimi për shënimin e përkatësisë etnike në certifikata, në asnjë rast nuk mund të cilësohet si shprehje e lirë e përkatësisë kombëtare, e cila padyshim është shkelje e kësaj vlere themelore.
Në anën tjetër, komponenti i dytë është përfaqësimi adekuat dhe i drejtë i të gjitha komuniteteve, zbatimi i të cilit kërkon grumbullimin e statistikave etnike. Gjyqtari Kadriu paralajmëron për rrezikun që të drejtat të mbeten vetëm parime boshe në letër. Prandaj, duhet thënë se aparati shtetëror ka gjetur tashmë një mënyrë për të realizuar këtë vlerë themelore prej shumë vitesh - regjistrimin e popullsisë. Balancuesi bazohet në përqindjen e përfaqësimit të komuniteteve të ndryshme, e cila përcaktohet me regjistrim dhe qytetarët gjatë procesit të regjistrimit të popullsisë kanë mundësi të mos identifikohen etnikisht. Inventari ruan të dy komponentët e kësaj vlere themelore.
Si përfundim, prania e kombësisë në certifikatat e lindjes jo vetëm që cenon shprehjen e lirë të përkatësisë, por është krejtësisht e panevojshme dhe e tepërt, sepse tashmë ekziston një mënyrë për të aplikuar efektivisht përfaqësimin adekuat dhe të drejtë.
Kombësia/Përkatësia etnike nuk është kategori kushtetuese
Një lexim i kujdesshëm dhe gjithëpërfshirës i Kushtetutës së Maqedonisë do të zbulojë se hartuesi i Kushtetutës përdor deri në gjashtë kategori të ndryshme kur flet për identitetin etnik. Këto kategori janë të pranishme që nga Preambula e deri në nenin 131.
Konkretisht bëhet fjalë për:
- popullin maqedonas (Preambula, nenet 36, 49 dhe 78)
- një pjesë të popullit shqiptar, popullit turk, popullit vllah, popullit serb, popullit rom, popullit boshnjak (Preambula, nenet 49 dhe 78);
- të tjerët (Preambula, neni 49)
- përkatësinë etnike (nenet 8 dhe 110)
- origjinën etnike (nenet 9 dhe 54)
- përkatësinë në një komunitet (nenet 8, 48, 56, 69, 77, 78, 104, 105, 106, 109, 114 dhe 131)
Tri kategoritë e para figurojnë në preambulën dhe nenin 49, i cili rregullon kujdesin e shtetit për diasporën, kurse populli maqedonas figuron edhe në nenin 36. Populli maqedonas dhe pjesë të popujve në formën e etnonimeve të tyre janë të pranishëm në nenin 78 në seksionin mbi përbërjen e Komitetit të Marrëdhënieve me Komunitetet.
Përkatësia kombëtare dhe origjina kombëtare shfaqen individualisht në vetëm dy nene të Kushtetutës. Ekziston një ndryshim midis të dyjave: ndërsa përkatësia nënkupton një ndjenjë personale që është subjekt ndryshimi, prejardhja është një gjendje fakti e pandryshueshme e përcaktuar nga paraardhësit e një individi, jo nga individi.
Kategoria e fundit, dmth. "Përkatësia e një komuniteti" shfaqet në 12 nene. Ky formulim u bë i pranishëm në rendin kushtetues të Maqedonisë në vitin 2001 me miratimin e amendamenteve IV-XVIII, të cilat rezultuan nga Marrëveshja Kornizë e Ohrit.
Për pretendimin se termi "komunitet" nënkupton përkatësinë etnike, paragrafi 2 i nenit 48 ofron prova të pakundërshtueshme. Përkatësisht, thuhet: “Republika garanton mbrojtjen e identitetit etnik, kulturor, gjuhësor dhe fetar të të gjitha komuniteteve”.
Në fund të fundit, kjo është e vetmja herë kur fjala "etnik" dhe të gjitha derivatet e saj përmenden në Kushtetutë. Prandaj, është më se e qartë se hartuesi i kushtetutës e barazon konceptin e etnisë me konceptin e komunitetit.
Për më tepër, shprehja "komunitetet që nuk janë shumicë në Republikën e Maqedonisë së Veriut" është një lloj nënkategorie dhe më shpesh e njohur si Shumica e Badinterit. Gjithashtu, Kushtetuta jonë njeh kategoritë etno-racore, si "raca" (nenet 9, 54 dhe 110) dhe "ngjyra e lëkurës" (nenet 9 dhe 54).
Përfundoj se kombësia nuk është e pranishme askund në Kushtetutë. Pikërisht për këtë kombësia është kategori jashtëkushtetuese, pra antikushtetuese.
Duke pasur parasysh se Ligji për Librat e Gjendjes Civile është miratuar në vitin 1995, gjashtë vjet para vitit 2001, është e nevojshme të shqyrtohet nëse kategoria e "kombësisë" është e pranishme në legjislacionin e mëvonshëm. Nuk mund të gjendet as në Ligjin për të drejtat e komuniteteve që janë më pak se 20% të popullsisë në Republikën e Maqedonisë së Veriut nga 22 janari 2020, as në Ligjin për parandalimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi nga 27 tetori i vitit 2020. Sa për krahasim, termat "komunitet" dhe "etnik" janë shumë të pranishëm në të dy ligjet.
Prandaj, ministri Lloga gabon kur i referohet dispozitave të Ligjit për Librat e Gjendjes Civile që kanë të bëjnë me kombësinë. Kombësia dhe kombësitë janë zhdukur nga Kushtetuta maqedonase dhe rrjedhimisht edhe nga sistemi juridik maqedonas. “Përkatësia e një komuniteti” zëvendësoi të parin, dhe i dyti u bë “pjesë e popullit”, siç dëshmohet nga teksti origjinal i Kushtetutës.
Burimi: mkd.mk
Interpretimi im është se dispozitat e Ligjit për Evidentimin e Librave të Gjendjes Civile që përmbajnë fjalën “kombësi” dhe rrjedhimisht, Udhëzimi i ri për evidentimin e librave amë nuk janë në përputhje me Kushtetutën.
Prania e përkatësisë etnike të qytetarëve në dokumentet publike është në kundërshtim me ligjin
Le të imagjinojmë një skenar cinik: përballë antikushtetutshmërisë së Ligjit për Librat e Gjendjes Civile, autoritetet dhe Ministria e Drejtësisë nisin ndryshime ligjore në Kuvend dhe zëvendësojnë termin "kombësi" me "përkatësi të një komunitet" ose me "identitet etnik". Sipërfaqësisht, problemi duket i zgjidhur.
Mirëpo, ish-ministrja e drejtësisë, profesoresha Deskoska, e cila kohë më parë ia ka kujtuar opinionit se Maqedonia është nënshkruese e Konventës për mbrojtjen e personave në përpunimin automatik të të dhënave personale, dëshmon se nuk është një çështje e thjeshtë dhe nomoteknike.
Me ratifikimin e Protokollit të ndryshimit të Konventës, i cili forcon shumë mbrojtjen e të dhënave personale të qytetarëve, vendi ynë është i detyruar të respektojë detyrimet e marra ndërkombëtarisht dhe të harmonizojë legjislacionin e tij me to.
Konkretisht, neni 6 i Konventës thotë se përpunimi i "të dhënave personale që zbulojnë origjinën racore ose etnike [...] lejohet, vetëm në rastin kur me ligj parashikohen masat e duhura mbrojtëse, të cilat plotësojnë masat e kësaj Konvente". Paragrafi 2 i të njëjtit nen sqaron se masa të tilla mbrojtëse do të mbrojnë "në veçanti [kundër] rrezikut të diskriminimit".
Duke marrë parasysh se certifikatat/ekstraktet nga regjistrat kërkohen (pothuajse) gjithmonë për pranimet në universitet, për punësim në një institucion publik, madje edhe për pjesëmarrje në konkurse dhe shpallje, dhe se neni 1 i Ligjit për Librat Amë i përkufizon këto ekstrakte/certifikata si "dokumente publike”, është më se e qartë se aktualisht nuk ka asnjë mekanizëm për të mbrojtur nga rreziku i diskriminimit.
Përkundrazi, me udhëzimin e ri të ministrit Lloga, kushdo që dëshiron të regjistrohet në një universitet ose të marrë pjesë në një konkurs, do të duhet të ndajë përkatësinë etnike (në mënyrë të pavullnetshme) me një rreth të madh dhe të pacaktuar njerëzish që do të shqyrtojnë aplikimin. Rreziku i ekspozimit të qytetarëve ndaj diskriminimit do të rritej jashtëzakonisht.
Për më tepër, më 19 korrik, mediat raportuan se Komisioni Shtetëror Kundër Korrupsionit hapi dyshime serioze për tregtimin e të dhënave personale të miliona qytetarëve. Këto të dhëna personale ndodheshin pikërisht në librat amzë dhe rreziku lindte si pasojë e dixhitalizimit të veprimtarisë së Drejtorisë për Udhëheqjen e Librave Amë. Prandaj, në situatën e “regjistrave të shkelur”, çdo qytetar maqedonas ka të drejtë të dyshojë se institucionet do ta mbrojnë me përkushtim privatësinë e tij dhe vetveten nga diskriminimi.
I pyetur nëse qytetari do të mund të deklarojë në certifikatën e martesës një kombësi të ndryshme nga ajo e prindërve të tij në certifikatën e lindjes, ministri Lloga tha për „TV Sitel“: “Nuk besoj se e ka këtë të drejtë sepse do t’i duhet një procedura për këtë” (7:34-7:42).
Kjo deklaratë bie ndesh me nenin 9 të Konventës, i cili garanton të drejtën e çdo individi "me kërkesë, për të marrë, pa pagesë dhe pa vonesa të panevojshme, korrigjimin ose fshirjen [...] të të dhënave të tilla nëse ato përpunohen ose janë përpunuar në kundërshtim me dispozitat e kësaj konvente”.
Për të kuptuar se sa seriozisht e merr Këshilli i Evropës ndjeshmërinë e të dhënave personale për sa i përket përkatësisë etnike, i rëndësishëm është neni 11 i cili ndalon "derogimin nga dispozitat e përcaktuara në këtë kapitull", me përjashtim të disa neneve. Edhe pse pjesë e kapitullit të dytë, neni 6 nuk është pjesë e këtyre përjashtimeve!
Në rendin juridik të Maqedonisë, konventat ndërkombëtare janë mbi ligjet, por nën Kushtetutën. Prandaj, pretendoj se prania e përkatësisë etnike të qytetarëve në ekstraktet/certifikatat nga regjistrat është në kundërshtim me ligjin, sepse bie në kundërshtim me Konventën e mësipërme.
Maqedonia është gjithashtu nënshkruese e Konventës Kornizë për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare, e cila garanton të drejtën e çdo qytetari të jetë ose të mos jetë pjesë e një pakice kombëtare - domethënë në rastin maqedonas, të jetë ose të mos jetë pjesë e një komuniteti të caktuar.
Në këtë drejtim, gjyqtari kushtetues Darko Kostadinovski ka absolutisht të drejtë kur thotë se “deklarimi i kombësisëpërkatësisë etnike nuk mund të jetë obligative”. Fatkeqësisht, udhëzimi i ministrit Lloga ua pamundëson plotësisht të drejtën qytetarëve për të mos deklaruar përkatësinë etnike dhe si i tillë bie ndesh me Konventën Kornizë.
Gjithashtu, Komiteti Këshillëdhënës për Konventën Kornizë nxjerr një opinion individual për secilin shtet anëtar. Në Opinionin e Pestë për vendin tonë, të miratuar më 18 maj 2022, nuk ka asnjë rekomandim që t'i referohet ekstrakteve/certifikatave nga regjistrat amë në drejtim të avancimit të të drejtave të komuniteteve.
Ministri Lloga shpesh i referohet "abuzimit të përkatësisë etnike gjatë rasteve të punësimit" dhe thotë se kjo është arsyeja për sjelljen e Udhëzimit të ri (6:10). Opinioni i Komitetit Këshillëdhënës në pikën 128 vë në dukje raste të ndryshimit të përkatësisë etnike duke rritur mundësinë e punësimit, por këto raste nuk janë përmendur në rekomandimin në pikën 130, duke sugjeruar se Komiteti nuk mendon se këto janë aq të rëndësishme.
Nëse nuk dëgjojmë dhe respektojmë Komisionin Këshillimor, ministri i Drejtësisë mund të dëgjojë kolegun e tij, ministrin e Shoqërisë Informatike dhe Administratës Azir Aliu, i cili tha për „Sloboden Peçat“ se abuzimi me balancuesin “nuk është i zakonshëm dhe se është nivel individual dhe jo institucional”. Zotëri Lloga, nga ana e tij, bën të ditur mundësinë e hapjes së “procedurës penale për deklarim të rremë”.
Si përfundim, prania e rubrikës për përkatësinë etnike - qofshin "kombësia" apo "komuniteti" - në certifikatat amë të lindjes është e paligjshme sepse nuk respekton dy konventa ndërkombëtare të ratifikuara ligjërisht, dhe futja e saj është e motivuar nga raste të izoluara për të cilat nuk ka prova të forta të prevalencës së gjerë.
Të mos përsërisim gabimet e të tjerëve
Gjykata Kushtetuese ka kërkuar mendim nga Komisioni i Venecias. Sipas saj, në asnjë vend nuk ekziston deklarimi i detyrueshëm i përkatësisë etnike në certifikatat e lindjes. Të vetmet vende që kanë kolonën e kombësisë janë Serbia dhe Kroacia, por atje deklarata është fakultative/opsionale.
Historia e pranisë së klasifikimeve etnike dhe rubrikave në dokumentet personale dhe dokumentet publike është negative, shkatërruese dhe e rrezikshme. Ajo çon gjithmonë në ndarje të shoqërisë.
Edhe pse nuk besoj se ka shanse serioze që skenarë të tillë të errët të ndodhin në Maqedoni, duhet të kemi parasysh shembullin e Shqipërisë fqinje, ku regjistrimi i përkatësisë etnike në regjistra ndikoi negativisht pikërisht në të drejtat e komuniteteve të shumta pakicë.
Gjegjësisht, më herët në Shqipëri komunitetet ndaheshin në dy kategori: "etno-fetare" dhe "kombëtare". Një pjesë e pakicave kombëtare të atëhershme (grekët dhe maqedonasit) jetonin në komuna ku ishin shumica e popullsisë, pra në të ashtuquajturat "zona të pakicave".
E drejta për t'iu përkatur një komuniteti etnik pakicë mund të ushtrohej vetëm në këto zona. Përkatësia etnike e qytetarëve është regjistruar në librat amzë, ndërsa Ligji për regjistrimin e vitit 2011 parasheh dënime nëse përkatësia etnike e deklaruar ndryshon nga ajo në libra. Prandaj, rreth 14% e popullsisë nuk pranoi t'i përgjigjet kësaj pyetjeje.
Politika të tilla të regjistrimit të kërkimit të provave për përkatësinë etnike janë kritikuar ashpër në Opinionin e Katërt për Republikën e Shqipërisë (2018) të Komitetit Këshillimor për Konventën Kornizë. Rekomandimi nr. 33 "u bën thirrje autoriteteve që të mos kushtëzojnë njohjen e përkatësisë etnike të një personi që pretendon se i përket një pakice kombëtare duke paraqitur "prova" nga një libër arkivor ose regjistri për përkatësinë e një pakice kombëtare". Përdorimi i "provave" të tilla është në kundërshtim me parimin e vetëvendosjes së lirë.
Rekomandimi nr. 45, nga ana tjetër, kërkon miratimin e një Ligji për Regjistrimin në vitin 2021 ku “mbledhja e të dhënave duhet të bazohet në vetëvendosjen e lirë të përkatësisë në një pakicë kombëtare. Një qasje e tillë do të parandalonte të gjitha përgjigjet ‘e pasakta’”.
Tre vjet më vonë, Qeveria e Shqipërisë i dorëzoi Komisionit Këshillimor Raportin e Pestë duke garantuar se legjislacioni i ri garanton plotësisht të drejtën e vetëvendosjes. Për shembull, më 26 nëntor 2020, Kuvendi i Shqipërisë miratoi një Ligj të ri për regjistrimin e popullsisë.
Paragrafi 2 i nenit 4 të këtij ligji përcakton se pyetësori i regjistrimit mund të përmbajë pyetje për përkatësinë etnike, gjuhësore dhe fetare të qytetarit, por edhe se përgjigjet bazohen në të drejtën për vetëvendosje. Gjithashtu jepet e drejta për të mos iu përgjigjur pyetjes.
Në nenin 21 – i cili rregullon gjobat dhe dënimet – thuhet qartë se çdo deklaratë nga paragrafi 2 neni 4 nuk mund të interpretohet si kundërvajtje dhe si rrjedhim nuk i nënshtrohet gjobës. Megjithatë, e shqetësuar nga dispozitat që ende parashikojnë kontrollimin e saktësisë së të dhënave, partia politike e maqedonasve në Shqipëri MAEI e quajti ligjin „diskriminues“.
Duke qenë se Opinioni i Pestë i Komitetit Këshillimor nuk është publikuar aktualisht, unë do të marr parasysh Raportin e Komisionit Evropian për Shqipërinë për vitin 2022. Raporti rekomandon që në vitin 2023 "të miratohen ligje" që do të garantojnë dhe mundësojnë "të drejtën për vetëvendosje" (f.17 dhe f.26), dhe Komisioni Evropian kërkon gjithashtu që regjistrimi i shtyrë për vitin 2023 të bëhet "në përputhje me standardet ndërkombëtare” (f. 36).
Institucionet maqedonase, nëse analizojnë më thellë shembullin e Shqipërisë fqinje, mund të mësojnë se nuk kemi nevojë për eksperimente të llojit të propozuar nga zotëri Lloga.
Presim reagimin dhe veprimin e Gjykatës Kushtetuese dhe Kuvendit
Duke marrë parasysh të gjitha argumentet e mësipërme, konkludoj se Gjykata Kushtetuese duhet të anulojë Udhëzimin për udhëheqjen e librave amzë dhe të shfuqizojë pjesët e kontestuara të Ligjit për Evidentimin e Librave të Gjendjes Civile, të cilat përmbajnë fjalën “kombësi”, sepse një kategori e tillë nuk mund të gjendet diku në Kushtetutë.
Duke marrë parasysh dy konventat ndërkombëtare të përmendura më lart, por edhe nga Ligji për Mbrojtjen e të Dhënave Personale i cili përfshin përkatësinë etnike në “kategoritë e veçanta të të dhënave personale”, deputetët do të duhet të iniciojnë ndryshime në Ligjin për Librat e Gjendjes Civile.
Ata mund të jenë të guximshëm në qasjen e tyre dhe të heqin plotësisht statistikat etnike nga regjistrat amë, por për të zgjidhur problemet juridike për të cilat fola, do të mjaftojë që Kuvendi të përcaktojë qartë se cilat të dhëna do të futen në regjistrat amë dhe në certifikatat dhe cilat vetëm në ekstrakte/certifikata.
Ju lutemi lexoni rregullat para se të komentoni ose shkarkoni Vini re: Pikëpamjet dhe qëndrimet e shprehura në këtë artikull janë të autorit dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Institutit për Studime të Komunikimit ose donatorit.
