Ekspertë të shquar ndërkombëtarë kushtetues dhe politikë paralajmërojnë se kur një pakicë e caktuar kombëtare fiton statusin e një "populli konstitutiv" të njohur me kushtetutë në një vend të caktuar, atëherë automatikisht fiton të drejtën e vetëvendosjes deri në shkëputjen nga vendi përkatës në të cilin jeton. Këtë të drejtë do ta kishin edhe tre mijë bullgarët në Maqedoni, nëse do të bëheshin pjesë e preambulës së kushtetutës së saj si “komb konstitutiv”.
Kryetarja e Komisionit Evropian, Ursula von der Layen, gjatë vizitës së saj në Shkup më 24 tetor 2024, i tha kryeministrit maqedonas Hristijan Mickoski se “duhen miratuar ndryshimet kushtetuese, për të cilat shteti ka pranuar t'i bëjë”. Layen nuk u përgjigj drejtpërdrejt nëse propozimi i kryeministrit Mickoski dhe i Qeverisë për ndryshime kushtetuese me efekt të vonuar pranohet si "zgjidhje e pranueshme, e cila do të nënkuptonte mbrojtje nga kushtëzimet e mëvonshme të Bullgarisë".
Sipas këtij propozimi, bullgarët do të përfshiheshin tani në Kushtetutë, por ky ndryshim do të hynte në fuqi pas hyrjes së vendit në BE.
Thirrja e Kryetares së Komisionit Evropian për një "hap vendimtar përpara" për ndryshimin e Kushtetutës është një "inkurajim" shtesë, ose thënë më qartë, një presion shtesë ndaj Maqedonisë që të përfshijë bullgarët në Kushtetutën e saj, pasi ajo u shkëput nga “paketa e integrimit europian” së bashku me Shqipërinë. Si vend anëtar i BE-së, Gjermania ka sqaruar qëndrimin e saj dhjetë ditë para kësaj vizite të von der Layen.
Në takimin me kolegun maqedonas Timço Mucunski më 15 tetor 2024 në Berlin, shefja e diplomacisë gjermane Analena Berbock paralajmëroi se “pa miratimin e amendamenteve kushtetuese nuk mund të vazhdojmë drejt BE-së”. "Përfshirja e pakicës bullgare në Kushtetutën tuaj është hapi i fundit për hapjen e kapitullit të parë negociues me BE-në," tha Berbock.
Krahas palëve ndërkombëtare të interesit, edhe partitë shqiptare në Maqedoni, si nga pozita ashtu edhe nga opozita, po bëjnë presion mbi Qeverinë dhe kryeministrin Mickoski që sa më parë të përfshihen bullgarët në Preambulën e Kushtetutës dhe të fillojnë negociatat me BE-në. Në këtë kuadër, tashmë janë dëgjuar kërcënimet e para të hapura nga radhët e koalicionit Vlen.
“Nëse nuk ndodhin amendamentet kushtetuese dhe nëse nuk është e interesuar për integrime evropiane, atëherë Maqedonia nuk duhet të ekzistojë si shtet” – tha Rijad Shaqiri, deputet nga “Vlen”, që është pjesë e shumicës qeverisëse.
Bullgaria i kërkon BE-së të "ndalojë identitetin e 'rremë' maqedonas"
Ne hedhim një vështrim në tërësinë e kërkesave bullgare ndaj Maqedonisë, sepse "bullgarët në kushtetutë" është vetëm një prej tyre. Në artikullin analitik me titull “Maqedonia e Veriut: Sa kohë para se të mund të hyjë në BE?”, publikuar në portalin Deutsche Welle, Dr. Tomas Brej (Thomas Brey), profesor asistent në Departamentin e Shkencave Politike dhe Gazetarisë në Universitetin e Duisburgut, në Gjermani, thotë se Bullgaria po kërkon nga Maqedonia që "të interpretojë historinë e saj ndryshe, në një mënyrë të pranueshme për Bullgarinë" dhe "tre mijë anëtarë të pakicës bullgare në Maqedoninë e Veriut duhet të futen si një nga “kombet konstituive” në Kushtetutën e Maqedonisë”.
Bray thekson gjithashtu se Sofja zyrtare i kërkon Maqedonisë "të pranojë se gjuha maqedonase nuk është gjuhë më vete, por dialekt bullgar perëndimor" dhe se "nuk ka pakicë maqedonase në Bullgari".
Shkrimi me titullin tregues “Bullgaria i kërkon BE-së të ndalojë identitetin e ‘rremë’ maqedonas”, i publikuar më 23 shtator 2020 në portalin Deutsche Welle, përmban një sqarim lidhur me thelbin e kërkesave bullgare. Në të, Boris Georgievski shkruante se Bullgaria në “Memorandumin shpjegues për Maqedoninë e Veriut dhe zgjerimin e BE-së”, dërguar 26 vendeve anëtare të BE-së, ndër të tjera thuhet: “Njerëzit me origjinë sllave, që jetojnë në Maqedoninë e Veriut, janë bullgarë, të cilët flasin gjuhën bullgare. Gjatë regjimit komunist të Titos në Jugosllavi, atyre iu dha artificialisht një identitet dhe gjuhë e re 'maqedonase'. Zgjerimi i Bashkimit Evropian nuk duhet ta legjitimojë këtë inxhinieri etnike dhe gjuhësore”.
Zëvendëskryeministri aktual i Maqedonisë, Aleksandar Nikolovski, ka reaguar që në vitin 2022 se qëndrimet dhe kërkesat e tilla bullgare nënkuptojnë “bullgarizim të hapur si kusht për përparimin e Maqedonisë në integrimet evropiane”. Duke e vlerësuar marrëveshjen me Bullgarinë, kornizën e negociatave me BE-në dhe protokollet në të si “antishtetërore”, Nikolovski më pas shprehu qëndrimin e tij dhe qëndrimin zyrtar të VMRO DPMNE-së, e cila sot është në krye të shtetit maqedonas, se këto akte "rrezikojnë identitetin, gjuhën, kulturën dhe historinë maqedonase".
Këtu duhen bërë disa sqarime të rëndësishme. Një javë para se në Shkup të vinte kryetarja e Komisionit Evropian, Ursula von der Layen, kryeministri Mickoski në deklaratën e tij tha: “Ta respektojmë Marrëveshjen për fqinjësi të mirë, ku nuk thuhet se duhet të ketë ndryshime kushtetuese. Jo protokollin, jo propozimin, por Marrëveshjen”.
Kërkesa e Bullgarisë për përfshirjen e bullgarëve në Kushtetutën e Maqedonisë nuk gjendet në “Kornizën e Negociatave”, por në protokollin e dytë ndërmjet qeverive të Maqedonisë dhe Bullgarisë, të nënshkruar në vitin 2022 nga ministri i atëhershëm i Punëve të Jashtme Bujar Osmani, si “një Marrëveshje për zbatimin e Marrëveshjes së Fqinjësisë së Mirë”. Më 17 qershor 2022, portali informativ maqedonas "Pressing.tv" transmetoi artikullin e agjencisë bullgare të lajmeve BGNES, në të cilin është publikuar teksti i plotë i "projekt-konstatimit të Këshillit të BE-së për fillimin e negociatave me Maqedoninë e Veriut”.
“(3) Këshilli i BE-së mirëpret marrëveshjen për [protokollin dypalësh] për zbatimin e Marrëveshjes midis Bullgarisë dhe Maqedonisë së Veriut... (4)... Këshilli i BE-së mirëpret synimin e Maqedonisë së Veriut që duhet të iniciojë dhe zbatojë me prioritet ndryshimet kushtetuese përkatëse, për të përfshirë në preambulën e Kushtetutës... dhe një pjesë të kombeve të tjera, siç janë bullgarët”, thuhet në pikat 3 dhe 4 të atij “projekt-konkluzioni” të Këshillit të BE-së.
Burimi: pixabay.com
Këtu vijmë te një nga momentet kyçe të kësaj situate: qysh në tetor 2021, Zoran Zaev si kryeministër i atëhershëm dhe Bujar Osmani si ministër i atëhershëm i Punëve të Jashtme të Maqedonisë, pranuan në emër të saj që bullgarët të ishin i radhitur në aktin më të lartë juridiko-politik të shtetit maqedonas si “komb konstitutiv” i tij!
Në informacionin e tij me titull "Zaev deklaroi se pranon shumicën e kërkesave bullgare", botuar më 7 tetor 2021, edicioni anglisht i portalit informativ maqedonas "Republika" njoftoi: "Pas samitit katastrofik BE-Ballkan, në të cilin Bullgaria nxori një listë të gjatë kërkesash strikte që synonin Maqedoninë, sot Zaev shpejt u pajtua me njërën prej tyre – ndryshimin e Kushtetutës së Maqedonisë dhe përfshirjen e bullgarëve në mesin e popujve të tjerë konstituues të Maqedonisë”, shkruan “Republika” në atë artikull.
"Tremijë bullgarë të pakicës bullgare të bëhen pjesë e Kushtetutës" - një absurditet kushtetues
Jo rastësisht Thomas Bray e vuri në dukje atë kërkesë me formulimin e tij “tre mijë anëtarë të pakicës bullgare në Maqedoninë e Veriut duhet të përmendet si një nga “kombet përbërëse” në kushtetutën maqedonase”. Është absurditet kushtetues dhe politik të kërkosh që në Kushtetutë të përmenden tre mijë anëtarë të një grupi pakicë në Maqedoni, atë bullgar, si “popull përbërës”!
Por a nuk mundet ai absurditet kushtetues dhe politik të bëhet realitet me ndihmën e "inxhinierisë politike dhe kushtetuese" të sponsorizuar ndërkombëtarisht në rastin e Maqedonisë, kur dhe nëse - për tre mijë bullgarët e regjistruar në Maqedoni, do të shtoheshin ata rreth 120 mijë maqedonas shtetas-posedues të pasaportave bullgare?
Në temën e magjistraturës me titull "Sistemi politik dhe të drejtat e pakicave kombëtare në Bosnjë dhe Hercegovinë" nga tetori i vitit 2023, Amela Jashareviç vë në dukje se "termi "komb përbërës" bëhet një normë kushtetuese, pasi u fut në sistemin kushtetues të Federatës së Bosnjë-Hercegovinës me nënshkrimin e Marrëveshjes së Paqes të Uashingtonit në 1994 dhe Marrëveshjes së Paqes të Dejtonit në 1995. fq 20-24).
A po planifikohet një "riformatim i stilit të Dejtonit" për Maqedoninë si shtet?
Nga vitet '90 të shekullit të kaluar, Bosnja dhe Hercegovina u bë një federatë e tre entiteteve, popujve përbërës serb, kroat dhe boshnjak, dhe sot, entiteti Republika Srpska kërkon ndarjen dhe bashkimin me Serbinë. Çfarë do të ndodhte me Republikën e Maqedonisë, d.m.th. me "Maqedoninë e Veriut", nëse edhe ajo "ripërcaktohet në mënyrë të ngjashme sikur ajo e Dejtonit, të paktën formalisht, një shtet unitar në një federatë të një entiteti me "popull përbërës bullgar" dhe, nga ana tjetër, të një entiteti tjetër të ndonjë "kombi të dytë përbërës"?
Në këtë kontekst duhet të merret parasysh edhe deklarata e Arben Taravarit e datës 8 shkurt 2023: “Nëse bullgarët nuk përfshihen në Kushtetutë dhe nëse kërcënohet perspektiva evropiane e Maqedonisë, radikalizimi i partive shqiptare dhe rritja e frustrimet tek shqiptarët janë të mundshme si dhe lindja e ideve për riorganizimin e shtetit”.
Në anën tjetër, lideri i BDI-së Ali Ahmeti të paktën disa herë ka thënë se “shqiptarët janë komb shtetndërtues e jo pakicë”.
Ky do të jetë rasti në analizën politike në gazetën “Nova Makedonija”, me titullin “Fjalët paqe, bashkëjetesë, begati nuk janë shkruar me dorëshkrim të Ali Ahmetit...” për të bërë këtë përmbledhje nga 7 nëntori 2023: “Mesazhet e Ahmetit janë se shqiptarët janë shtetformues në Maqedoni nën flamurin e Shqipërisë fqinje. Edhe Bullgaria insiston fuqishëm në përfshirjen e pakicës bullgare në Kushtetutë, në mënyrë që të bëhet një komb shtetndërtues dhe të mbyllet përfundimisht çështja e Shqipërisë së Madhe dhe Bullgarisë së Shën Stefanit, në dëm të Maqedonisë dhe popullit maqedonas”.
Rasti me Bullgarinë dhe kërkesa e saj për përfshirjen e tremijë bullgarëve si "komb përbërës" në kushtetutën e një shteti tjetër, Maqedonisë, për dallim nga fakti se në Maqedoni ekziston vetëm një komb vërtet konstituiv, vetëm një komb vërtet shtetformues. - populli maqedonas, gjë që vërtetohet edhe me vendimet e ASNOM-it të vitit 1944, e lidhim krahasimisht me rastin e një shteti të zhvilluar perëndimor, edhe me shoqëri multietnike - me Spanjën.
Në studimin e tij shkencor të vitit 2013 me titull "Shoqëria demokratike dhe rendi (çrregullimi) multietnik spanjoll: demokracia procedurale kundrejt klauzolës së shkëputjes", José A. José A. Sanz Moreno, profesor i së drejtës kushtetuese në Fakultetin e Shkencave Politike të Universitetit Complutense të Madridit, prezanton një sërë paralajmërimesh të arsyetuara se çfarë do të thotë ekzistenca e kategorisë së "popujve përbërës" brenda kornizës së kushtetutës së një vendi.
Ky ekspert kushtetues spanjoll thekson se populli përbërës ka të drejtën e autonomisë territoriale brenda shtetit ekzistues federal, si dhe të drejtën e vetëvendosjes deri në shkëputjen prej tij, duke përfshirë të drejtën për të krijuar shtetin e tyre të ri.
“Prandaj, në Spanjë, pakicat kombëtare nuk mund të përfaqësojnë kombet konstituive” – përfundon profesor Moreno në studimin e tij (f. 739).
“Mickoski duhet të inkurajohet që të mos ndryshojë Kushtetutën”
A është i mundur izolimi i caktuar ndërkombëtar i Maqedonisë, nëse ndryshimet kushtetuese nuk zbatohen dinamikisht dhe në kohën e duhur, të cilat priten para së gjithash nga BE-ja? Tashmë më 13 korrik 2023, shefi i diplomacisë austriake, Alexander Schallenberg, në një konferencë të përbashkët për shtyp me ministrat e Punëve të Jashtme të Republikës Çeke dhe Sllovakisë, Jan Lipavski dhe Miroslav Vlahovski, në Shkup paralajmëroi “Nëse nuk pranon ndryshimet kushtetuese dhe nëse nuk vazhdon të ecë drejt rrugës europiane, Maqedonia e Veriut përballet me rrezikun e izolimit”.
Cila është mënyra e mundshme për të dalë nga kjo situatë, në të cilën janë vendosur populli maqedonas dhe Maqedonia, por edhe të gjithë qytetarët e tjerë të saj?
“Mickoski duhet të inkurajohet që të mos ndryshojë Kushtetutën, sepse BE-ja, Bullgaria, Berlini dhe Parisi kërkojnë që kjo të bëhet në emër të “perspektivës së BE-së” inekzistente”, paralajmëroi komentuesi dhe njohësi i Ballkanit, Michael Martens për gazetën gjermane Frankfurter Allgemeine Zeitung.
Në këtë kontekst duhet të merret parasysh edhe deklarata e presidentit të mëparshëm të Maqedonisë, Stevo Pendarovski nga 1 maji 2020. Duke komentuar deklaratën e atëhershme të Bullgarisë, bashkangjitur konkluzioneve të Këshillit të Çështjeve të Përgjithshme të BE-së, Pendarovski deklaroi: "Nëse çmimi është që të mos jemi maqedonas dhe gjuha që unë flas nuk është maqedonase, atëherë ne nuk kemi nevojë për BE-në".
Futja e bullgarëve si "komb përbërës" në Kushtetutën e Maqedonisë ka të paktën të bëjë me të drejtat e pakicave të bullgarëve në Maqedoni, por në fakt është hapja e një "dere të vogël" për një zhvillim të mundshëm të mëtejshëm të situatës në një vend të caktuar, madje edhe në Maqedoni. Lidhur me këtë në studimin e saj shkencor të titulluar "Kufijtë e butë: Rimendimi i sovranitetit dhe demokracisë" ("Soft Borders: Rethinking Sovereignty and Democracy") Julie Mostov, profesoreshë e shkencave politike nga Universiteti i Nju Jorkut, në SHBA, paralajmëron: "Minoritetet nuk duhet të njihen si popull përbërës, sepse nga ai moment do të kenë edhe të drejtën e secesionit, të shkëputjes” (f. 67).
Maqedonia është në një situatë jashtëzakonisht komplekse dhe të pafavorshme, por udhëheqja e saj shtetërore duhet të përdorë lëvizje të mençura në përpjekje për të "thithur" presionin në rritje të aktorëve ndërkombëtarë për ndryshimin e kushtetutës, duke shmangur njëkohësisht shtrëngimin e mëtejshëm kundërproduktiv të marrëdhënieve ndërshtetërore me Bullgarinë.
Duhen përpjekje të mëdha për të “amortizuar” presionin e brendshëm politik të aktorit politik shqiptar, i cili do të rritet gjithashtu.
Në gjithë këtë situatë, qeveria e Maqedonisë, kryeministri i saj Hristijan Mickoski dhe kryetarja e shtetit Gordana Siljanovska-Davkova do të duhet t'i përmbahen kërkesës themelore, e cila ende shprehet nga shumica e maqedonasve: të mos përfshihen bullgarët në Kushtetutë.
