Kristijan Fidanovski
Duke pasur parasysh rrezikun nëntëfish më të madh të shtrimit në spital, çdo qytetar i pavaksinuar vullnetarisht duhet të dëmshpërblejë taksapaguesit për dëmin e mundshëm të buxhetit të shtetit nga vendimi i tij për të mos u vaksinuar.
Vaksinat kundër KOVID-19 shpëtojnë jetë. Sipas vlerësimeve shkencore, të cilat thonë se çdo 100.000 persona të vaksinuar do të thotë 750 raste vdekjesh më pak, rezulton se 830 mijë të vaksinuarit deri më tani në Maqedoni kanë shpëtuar rreth 6.200 jetë (tyre dhe të tjerëve).
Megjithatë, një pjesë e konsiderueshme (edhe pse për një kohë të gjatë pakicë) e qytetarëve mbeten të pavaksinuar. Duke pasur parasysh disponueshmërinë falas dhe masive të disa llojeve të ndryshme të vaksinave, si dhe numrin relativisht të vogël të njerëzve që për arsye shëndetësore ose për shkak të moshës nuk mund ta marrin vaksinën, është e qartë se shumica e këtyre njerëzve mbeten të pavaksinuar sipas dëshirës së tyre. Nëse e drejta bazë që një shtet duhet të garantojë është e drejta për jetën, fakti që kanë mbetur mijëra jetë për të shpëtuar është një dështim i vazhdueshëm i atij shteti.
Pse numri i vendeve me vaksinim të detyrueshëm kundër KOVID-19, ende ende një numër që mund të numërohet me gishtat e dorës? Nuk ka asnjë pengesë ligjore: ekspertët pajtohen se çdo vend ka të drejtë të prezantojë vaksinimin e detyrueshëm në emër të shëndetit publik. Barrierat politike janë ndoshta më të forta, por jo domosdoshmërisht vendimtare: në shumicën e vendeve, opinioni publik është i ndarë, por me kalimin e kohës ai bëhet gjithnjë e më i hapur ndaj kufizimeve (gjithnjë e më shumë) dhe/ose ndëshkimeve për të pavaksinuarit. Prandaj, edhe pse kjo mund të mos jetë vendimtare, ia vlen t'i kushtohet vëmendje dimensionit moral-ideologjik të vaksinimit të detyrueshëm.
Me termin "vaksinim i detyrueshëm", ky tekst nënkupton çdo politikë që në çfarëdo mënyre sanksionon mosvaksinimin në vetvete. Elementi i fundit i këtij përkufizimi e dallon vaksinimin e detyrueshëm nga masat e ndryshme të synuara kundër mosvaksinimit, siç është ndalimi ynë për të hyrë në objekte të caktuara, por edhe masa shumë më të forta, si ndalimi i ushtrimit të marrëdhënies së punës me prezencë fizike në Itali apo kufizimet totale të lëvizjes (mbyllje "lockdown" për të pavaksinuarit) në Austri.
Edhe pse ne mbështetemi në njohuritë mjekësore për pandeminë dhe mënyrat në të cilat (mos)vaksinimi ndikon në rrjedhën e saj, argumentet rrjedhin kryesisht nga teoria politike dhe ndërtimi i politikave publike. Për më tepër, synimi është të mbështetet morali i vaksinimit të detyrueshëm jo vetëm nga një këndvështrim autoritar ("çdo ndalim i vendosur në interes të kolektivit është i drejtë"), por edhe nga një këndvështrim liberal-utilitar ("çdo ndalim është i drejtë nëse promovon më shumë (ose më të rëndësishme) liritë sesa i kufizon”).
Vaksinimi i detyrueshëm për ata që nuk janë vaksinuar deri më tani
Arsyeja më intuitive - dhe ndoshta më e vështira për t'u mbrojtur - për vaksinimin e detyrueshëm është mbrojtja e atyre që nuk janë vaksinuar në kohën e futjes në fuqi të një politike të tillë, të cilët përndryshe me shumë gjasë do të mbeteshin të pavaksinuar.
Sipas shifrave zyrtare, deri në 69% e të infektuarve me KOVID-19 në Maqedoni midis gushtit dhe nëntorit të vitit 2021 ishin të pavaksinuar (në vendet e tjera, shifrat janë shpesh edhe më të larta). Ajo që duhet t'i shtyjë të mendojnë edhe më shumë qytetarët e pavaksinuar është fakti se në periudhën janar-shtator 2021, ata kanë qenë të ekspozuar ndaj rrezikut nëntë herë më të lartë sa i përket shtrimit në spital dhe mbi trembëdhjetë herë më të lartë të rrezikut të vdekjes nga KOVID-19 krahasuar me qytetarët e vaksinuar.
Vallë e drejta për (mos)zgjedhjen e një vaksine është më e rëndësishme se e drejta për shëndet? Qytetarët e pavaksinuar arbitrarisht ndoshta nuk do të nënvlerësonin të drejtën e dytë, por do të theksonin se vaksinën e shohin si një kërcënim për shëndetin e tyre. Por a janë të patjetërsueshme të drejtat e njeriut nga individi, apo mund/duhet të mishërohen pikërisht nëpërmjet shtetit? A ka detyrim moral shteti që t'i "mbrojë" qytetarët e pavaksinuar nga kryeneçësia e tyre, duke promovuar të drejtat e tyre, madje edhe kundër dëshirës së tyre?
Në teorinë politike, një përpjekje e tillë për të paraqitur një politikë në dukje joliberale si liberale buron nga shkolla paternaliste, e cila e sheh shtetin si një mbrojtës të paprekshëm (dhe gjithmonë me qëllim të mirë). Ne të gjithë tashmë e dimë (dhe shpesh e mbështesim) një politikë paternaliste: vendosjen e detyrueshme të rripit të sigurisë. Megjithëse mos vendosja e rripit të sigurisë nuk ka pasoja të mëdha për sigurinë e pjesëmarrësve të tjerë në komunikacion, ne kemi pranuar prej kohësh se siguria e "pasagjerit të papërgjegjshëm" është në vetvete mjaft e rëndësishme për të anashkaluar të drejtën e tij për të zgjedhur.
Megjithatë, në kontekstin e vaksinave, argumenti paternalist nuk ka gjasa të ndryshojë mendjen e shumë njerëzve, jo vetëm sepse ai mbështetet në një bazë racionale, e cila është e pafuqishme përballë frikës (shpesh) subjektive të qytetarëve të pavaksinuar. Madje edhe vetë argumenti shumë racional se marrja e një vaksine është "më e arsyeshme" sesa mosmarrja e një vaksine, për çdo qytetar (në vend të shumicës dërrmuese të qytetarëve) është e vështirë të argumentohet..
Burimi: zdravstvo.gov.mk
Shumë sportistë profesionistë, për shembull, mbeten të pavaksinuar, gjë që mund të jetë për shkak të mungesës së informacionit dhe kokëfortësisë, por edhe nga vlerësimi se për një person me një profil demografik si ky i tyre (i ri dhe i shëndetshëm), efektet anësore të pritshme të vaksinës ( p.sh. pamundësia për t'u stërvitur me ditë për shkak të dhimbjes së duarve) janë më të dëmshme sesa rreziku i infektimit me virusin. Sigurisht, një vlerësim i tillë, përveçse është egoist, nuk është domosdoshmërisht i saktë, sidomos duke pasur parasysh efektet e mundshme afatgjata të virusit (i ashtuquajturi „kovid i gjatë “). Megjithatë, raporti i saktë midis përparësive dhe dobësive të (mos) vaksinimit ndryshon mjaftueshëm nga një individ tek tjetri për të kufizuar bindjen e argumentit paternalist mbi vaksinimin e detyrueshëm.
Vaksinimi i detyrueshëm për shkak të atyre që tashmë janë vaksinuar
Në vend të argumentit paternalist, vaksinimi i detyrueshëm mbështetet më mirë nga argumenti shoqëror i "ekternaliteteve pozitive" (ang. positive externalities). Ne nuk kemi nevojë për analogji për këtë argument: pothuajse të gjitha masat e miratuara deri më tani në luftën kundër pandemisë bazoheshin pikërisht në argumentin se sjellja e përshkruar e çdo individi (do të ketë) ka pasoja pozitive jo vetëm për atë individ, por për shoqërinë si e tërë. Nëse në fillim të pandemisë ne ishim të detyruar (në një formë, sipas autorit të këtij teksti) të mbylleshim në shtëpi për fundjavë të tëra për të mbrojtur veten dhe të tjerët, atëherë pse vaksinat, megjithëse kanë të njëjtin qëllim, nuk janë të detyrueshme?
Sipas Ministrisë së Shëndetësisë, 21% (pothuajse një e katërta) e atyre që kanë vdekur nga KOVID-19 në periudhën gusht-nëntor të këtij viti kanë qenë të vaksinuar. Duke pasur parasysh dominimin e lartpërmendur të qytetarëve të pavaksinuar në numrin e përgjithshëm të të infektuarve, dhe rrjedhimisht në përhapjen e virusit, të paktën një pjesë e jetëve të humbura të qytetarëve të vaksinuar mund të shpëtohet me një shkallë më të lartë vaksinimi, gjë që do të zvogëlonte gjasat që qytetarët e vaksinuar që kanë vdekur do të infektoheshin me virusin.
Me fjalë të tjera, fakti që vaksinat nuk ofrojnë mbrojtje 100% kundër vdekjes është një arsye më shumë - dhe jo më pak - për vaksinimin e detyrueshëm, sepse tregon se sa janë në thelb të pandashme verdiktet shëndetësore të të vaksinuarve dhe të pavaksinuarve. Për më tepër, eksternalitetet pozitive të një politike të tillë janë edhe më të forta për ata qytetarë të cilëve për arsye shëndetësore apo të moshës nuk u është ofruar apo rekomanduar vaksina (dhe/ose nuk u lejohet të mbajnë maska mbrojtëse).
Në thelb, argumenti i eksternaliteteve pozitive, me pikënisjen e tij intuitive se e drejta e çdo individi për të zgjedhur përfundon aty ku cenon të drejtat e individëve të tjerë, nuk duhet të jetë e diskutueshme. Megjithatë, megjithëse është më bindës se argumenti paternalist, edhe ky argument është i pafuqishëm përballë frikës subjektive të personave të pavaksinuar me vullnetin e tyre. Ata ndoshta do të përgjigjeshin se trauma emocionale që do të duhej të duronin gjatë vaksinimit të imponuar nuk është më pak se eksternalizimi negativ i shkaktuar tani nga mosvaksinimi i tyre, veçanërisht kur ata tashmë po "sakrifikojnë" në emër të interesit publik duke mos pasur mundësinë për të hyrë në objekte publike. Prandaj, është e dobishme të shqyrtohet edhe një argument tjetër (ndoshta më pak emocional dhe më lehtësisht i mbrojtshëm) për vaksinimin e detyrueshëm.
Vaksinimi i detyrueshëm për shkak të tatimpaguesve
Çdo qytetar me sigurim shëndetësor të vlefshëm ka të drejtë të barabartë për trajtim nga KOVID-19 pavarësisht nga statusi i vaksinimit të tij. Duke pasur parasysh rrezikun e përmendur nëntë herë më të lartë për shtrimin në spital të qytetarëve të pavaksinuar, çdo qytetar i pavaksinuar vullnetarisht duhet të dëmshpërblejë taksapaguesit për dëmin (kryesisht) të pashmangshëm, që mosvaksinimi i tij do t'i shkaktonte buxhetit të shtetit, nëse vendos të trajtohet në një institucion shëndetësor shtetëror. Me fjalë të tjera, kemi nevojë për një vaksinim të detyrueshëm në formën e një gjobe monetare për personat e pavaksinuar vullnetarisht.
Kjo qasje "transaksionale", e ngjashme me indulgjencat mesjetare me të cilat "mëkatarët" patën mundësinë të shlyenin mëkatet e tyre përmes pagesës (së kësaj bote) në xhepat e kishës, mund të jetë moralisht e neveritshme edhe për disa nga qytetarët e vaksinuar. Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se ana morale e kësaj forme të vaksinimit të detyrueshëm nuk varet nga fakti nëse do të arrihej rezultati optimal: të pavaksinuarit duhet të vaksinohen për të shmangur gjobën.
Ndryshe nga argumenti paternalist, i cili i percepton qytetarët e pavaksinuar vullnetarisht si të paaftë për të marrë një vendim racional, por edhe nga argumenti shoqëror, që i paraqet ata si të rrezikshëm për shëndetin publik, argumenti transaksional nuk përmban asnjë dënim moral ndaj vendimit për të mos u vaksinuar. Në vend të kësaj, e vetmja gjë që argumenti transaksional kërkon nga personat e pavaksinuar është të shohin pasojat e drejtpërdrejta mbi buxhetin e shtetit nga ana e të menduarit të tyre egoist, i cili më pas ose do t'i bëjë ata të marrin një vendim vetëmohues për arsye egoiste (për të shmangur pagesën e një gjobe), ose të marrin një përgjegjësi (monetare) për egoizmin e tyre. Secili nga këto dy verdikte është moralisht më i drejtë se statukuoja.
Për më tepër, mbingarkesa e sistemeve shëndetësore për shkak të pandemisë rezulton jo vetëm në kostot astronomike për taksapaguesit, por edhe në përkeqësim të verdikteve shëndetësore nga sëmundje të tjera për shkak të kujdesit të vonuar ose joadekuat, që do të thotë se gjoba mund të justifikohet edhe përmes argumentit shoqëror të lartpërmendur. Në çdo rast, më e pakta që tatimpaguesit mund të kërkojnë nga qytetarët e pavaksinuar vullnetarisht është që të marrin përsipër kompensimin monetar i cili do të ishte i barabartë me koston e një qëndrimi mesatar në spital për një pacient të sëmurë me KOVID-19.
Në shikim të parë, ky ndëshkim “apriori” duket më i rreptë se një politikë ndëshkimore vetëm për ata pacientë të pavaksinuar vullnetarisht, të cilët realisht do të shtriheshin në spital. Megjithatë, duke pasur parasysh pamundësinë logjistike të variantit të fundit, i cili do të impononte kosto potencialisht të padurueshme për pacientët me javë të shtrimit në spital, është më logjike që të ndëshkohen të gjithë qytetarët e pavaksinuar vullnetarisht, siç do të ndodhë në Austri nga muaji shkurt i vitit 2022. Për sa i përket modaliteteve teknike të dënimit (gjobës), ndërsa argumenti shoqëror do të kërkonte një shumë të unifikuar për të gjithë qytetarët e pavaksinuar vullnetarisht, argumenti transaksional ofron një diferencim në varësi të moshës dhe rrezikut të shtrimit të individit në spital.
Sigurisht, modalitetet mund të diskutohen pasi të jetë njohur në parim argumenti transaksional (ose ndonjë nga dy argumentet e tjera) për justifikimin moral të vaksinimit të detyrueshëm. Ndryshe nga disa risi (të vështira për t'u mbrojtur) në politikat e vaksinimit, si për shembull shpërblimet monetare të propozuara për ata mjekë me një numër më të madh pacientësh të vaksinuar, vaksinimi i detyrueshëm do të dërgonte një mesazh të fortë etik. Edhe nëse nuk do të ndihmonte në përballimin e pandemisë, kjo politikë do të rezultonte me përfitime më të gjera shoqërore: të kuptuarit se sjelljet tona personale shpesh kanë pasoja kolektive.
Ju lutemi lexoni rregullat para se të komentoni ose shkarkoni
Vini re: Pikëpamjet dhe qëndrimet e shprehura në këtë artikull janë të autorit dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Institutit për Studime të Komunikimit ose donatorit.
